U maaya kaajilo’ob kaja’ano’ob tu baantail Chenes ti’ u lu’umil Kaanpeche’, táan u beetiko’ob takpool tumen táan u ko’ojkíinsa’al féertilisaantes yéetel ba’ax ku k’a’abéetkunsa’al ti’al u yúuchul paak’áal, ts’o’okole’ táan xan u yéensa’al áantaj ku ts’a’abal ka’achij ti’al u yáantal máaxo’ob meyajtik kool; leti’obe’ táan u k’áatiko’ob ka chíimpolta’ak u kaláanta’al u jo’opóopil kaajo’ob yéetel máaxo’ob chíikbesik.
Táan xan u k’áatiko’ob ka kéet k’u’ubuk u nu’ukul meyaj k’áax ichil xiib yéetel ko’olel te’e kaajo’obo’; ti’al beyo’ u páajtal u ya’abkunsa’al u k’aaba’ máaxo’ob ku beeta’al uts ti’ kéen u k’amo’ob le áantajila’, beyxan u k’aaba’ kolnáalo’ob táakano’obi’, yéetel tumen beyo’ ku chíimpolta’al le bajux jets’a’an ku tojoltik féertilisaantes yéetel nu’ukulo’ob je’el bix le ja’ab máaniko’.
También te puede interesar: Comunidades mayas de Los Chenes denuncian alza en insumos agrícolas
Beyxan ma’ unaj u táakpajal áantimotines yéetel u jeel múuch’ilo’ob yaanal bix u tuukulo’ob kéen jo’op’ok u beeta’al múuch’tambal yéetel jo’olpóopoo’ob, ti’al beyo’ u chíimpolta’al páajtalil yaan ti’ wíinik ti’al u jáalk’ab a’ala’al u tuukul aj-jo’olbesaj meyajo’ob yéetel u jo’olpóopil kaajo’ob.
“Xma’ loobilajil yéetel xma’ ba’atelil ichil u jo’olpóopil uláak’ u mejen kaajilo’ob le méek’tankajo’oba’. Táan k k’áatik ka máansa’ak ba’al je’el u bix u bin u yúuchul múuch’tambalo’ob”, beey úuchik u ya’alal ti’ jump’éel k’a’aytajil tsikbal tumen Colectivo Maya de los Chenes.
Ichil ba’ax tsola’ab le lunes 19 ti’ abril máanika’, u maaya kaajilo’ob Chenese’ tu much’ajo’ob tu páalasiol Hopelpechén, Kaanpech, ikil u kaxta’al u yantal utsil tsikbal ti’al u jeel tukulta’al áantaj yéetel nu’ukul ku ts’a’abal ti’ kolnáalo’ob pak’ik ixi’im tu ja’abil 2021, te’e baantaa’. K’áata’an beeta’abe’ yanchaj tumen na’aksa’ab le bajux ku tojoltik féertilisaantes yéetel nu’ukulo’ob k’a’abéet ti’al u yúuchul paak’áal. Ichil ba’ax a’alab tumen kolnáalo’obe’, le ba’ax táan u yúuchula’ ts’o’ok u beetik u téejel mokt’aan ts’o’ok u beeta’al ka’ach ichil u mola’ayil Secretaría de Desarrollo Rural yéetel u jo’olpóopil le kaajo’obo’.
Óoli’ ka tu chukaj láas 11 ja’atsak k’iine’, ts’o’okole’ kix mina’an xan wa ba’ax núuktajil beeta’ak tumen jo’olpóop unaj u beetike’, kex 350 u túul máako’ob, tu’ux táaka’an aj-jo’olbesaj múuch’o’ob, u jo’olpóopilo’ob éejido’ob yéetel kajnáalo’ob ti’ kamp’éel kaaje’, tu ch’a’ajo’ob u t’aanil ti’al u k’aliko’ob u bejil Hopelchén, Kaanpech.
U tokiko’ob le beja’, ku ya’aliko’ob, beeta’ab ich jets’óolal yéetel ti’al u ts’a’abal ojéeltbil taka k tsikbal yéetel u ajmeyajnáalil le kaajo’. Ti’ líik’saj t’aan beeta’ab tumen xiib yéetel ko’olele’, tui ts’áajo’ob ojéeltbil ma’ ki’imak u yóoolo’ob tumen ma’ táan u kéet t’o’oxol ba’al ichilo’obi’, tumen ti’ máax jets’a’an ku ts’a’abale’, ku k’u’ubul jo’op’éel sakiyos féertilisaante ti’ lalaj éejidatario, ba’ale’ wa ko’olele’ lelo’ chéen jump’éel ku ts’a’abali’, ts’o’okole’ wa kóomuneroe’ chéen óoxp’éel.
Ba’ale’, ti’al u túun u chíiksbesa’al táan u yu’ubal u t’aan kolnáalo’ob yéetel k’áaxil máako’obe’, óooli’ ka tu chukaj láa 1 chúumuk k’iin k’uch kex 400 u túul u ajk’atunilo’ob kaaj.
“Ku taakpolta’al yanchaj a táakpajale’ex ti’al u yantal xwo’okinil yéetel kúulpach t’aan ichil máaxo’ob a’alik u tuukulo’ob, tumen yóok’lal kananil beeta’ab tumen Guardia Nacionale’, ma’ láaj k’aschaj ba’ali’, tumen wa ma’e’ ts’o’ok ka’ach u yúuchul loobilajil, tumen ma’ jcha’ab u máan u ajk’atunil le kaajo’. Ti’al túun u kaxta’al u kaláanta’al u kuxtal máax ku táakpajale’, ch’a’ab u t’aanil u ts’aatáanta’al ba’ax táan u k’áata’al te’elo’, ba’ale’ tu jo’oloj u sáastal uláak’ k’iin, tu najil miatsil yaan te’e kaajo’,”, tu ya’alajo’ob.
Le martes 20 ti’ abril máanika’, ka tu chukaj láas 12 chúumuk k’iine’, tu kúuchil Casa de la Cultura ti’ u kaajil Hopelchéne’, yanchaj múul tsikbal ichil maaya kaajo’ob yéetel u jo’olpóopilo’ob le kaajo’, ba’ale’, ma’ yanchaj mix jump’éel utsil núuktajil ti’al máaxo’ob táan ka’ach u k’áatiko’ob ba’ali’, beey úuchik u ts’a’abal ojéeltbili’.
Ka’aj ts’o’ok u chan máan junsúutuk ma’ yanak mix jump’éel mokt’aanile’, yéetel tumen oksa’ab saajkil ti’ máax ku t’aano’ob tumen míinisterial ajkanan kaajo’ob yéetel tumen junmúuch’ 100 u túul mototaxistas. Le beetik je’ets’ u ka’a much’ikubáajo’ob el 23 ti’ abril máaniko’, tu noj kaajil Kaanpech, tu’ux páayt’anta’ab máax jo’olbesik u mola’ayil Secretaría de Agricultura y Desarrollo Rural (SADER). ba’ale’ ikil táan u kaláanta’al yéetel tumen k’as saajko’ob tu yóok’lal aj-jo’olbesaj yéetel aj-chíikbesaj meyajo’obe’, ch’a’ab u t’aanil u beeta’al tuka’atéen jump’éel tsikbal te’e noj kaajo’.
“Máaxo’ob k líik’sik k t’aan ti’ u kaajilo’ob Ich-Ek, Sahcabchén, San Luis, Santa Rita, Xcupil, Bolonchén yéetel Suc-Tuc, táan k k’áat óoltik ti’ u yóox jaatsil meyaj jala’ach ti’ le lu’uma’, ka u chíimpolta’ak kananil unaj u ts’a’abal ti’ kolnáalo’ob, ba’ale’ yéetel táan óolal, beyxan ich jets’óolalil. Táan u k’áata’al ka chíikbesa’ak Comisión de Derechos Humanos ka’alikil táan, yéetel kéen ts’o’okok, múuch’tambal yaan u yantal tu k’iinil 23 ti’ abril tu noj kaajil Kaanpech, ti’al beyo’ u jéets’chíimpolta’al u páajtalil yaan ti’ máak ti’al u jáalk’ab a’alik ba’ax ku tukultik, ti’al u yantal tsikbal”, ts’o’ok a’alab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
