Ichil ba’ax chíikpaj ti’ jump’éel xak’alxook beeta’ab tumen World Justice Project (WJP), u péetlu’umil Yucatán yéetel Kaanpeche’ tu chíikbesajo’ob u p’íit ba’al ma’ patal yanik ichil ba’ax k’ajóolta’an beey Estado de Derecho, le je’ela’ ku jach táaj chíikpajal wa ku ke’etel yéetel Quintana Roo, tumen ti’ leti’ yanchaj u jach táaj k’aasil káalifikasioon; ba’ale’ u 32 péetlu’umilo’ob u nojlu’umil Méxicoe’ tu chíikbesajo’ob káalifikasion kaabal ti’ .5, tu’ux u jach ya’abil ku páajtal u yantale’, chéen jump’éel puuntóo.
Índice de Estado de Derecho en México 2020-2021 ku ya’alike’, kex tumen ma’ próomediaarta’ab maanal ti’ táanchúumuk puuntoe’, Yucatáne’ tu jóok’saj 0.47 puntos; Coahuilae’ yanchaj 0.45 yéetel Kaanpeche’ yanchaj 0.44, leti’e óoxp’éel péetlu’umilo’ob tu’ux asab utsil k’a’ama’an u meyajil jala’ach.
También te puede interesar: Yucatán y Campeche reportan menos fallas en Estado de Derecho: WJP
Tu kúulpachile’, ti’ yaan le ma’ jach utsil pakta’ani’, je’el bix Quintana Roo, tu’ux chéen 0.34 jóok’sa’abij; Puebla, tu’ux yanchaj 0.35 yéetel Morelos, tu’ux chéen yanchaj 0.36.
Mola’ay mina’an mixba’al u yil yéetel jala’ach táan u beetik u xaak’al ti’ u nu’ukil meyaj jala’ach te’e noj lu’umo’obo’, tu beetaj jayp’éel k’áatchi’ob tu’ux chíikpaj ti’ tuláakal u nojlu’umil Méxicoe’, ti’ mix jump’éel péetlu’umil yanchaj káalifikasiion tu’ux ka éejenta’ak meyaj ku beeta’al, ichil u p’iisil ku bin u xookil ichil mixba’al tak jun.
World Justice Project ku p’isik bix u yila’al u meyaj jala’ach ti’ waxakp’éel ba’al: tak tu’ux naakal u xuul u muuk’il jala’ach, u mina’ata’al tuusilmeyaj, u je’ek’ab tuukulil jala’ach, u jéets’chíimpolta’al páajtalilo’ob, u tsóolkuxtal yéetel u kaláanta’al kaaj; u beeta’al ba’al je’el bix jets’a’an; u kéet p’i’isil kaaj yéetel u kéet p’i’isil peenal ba’al. Tuláakal le je’elo’oba’ ku ja’atsalo’ob ti’ uláak’ 42 u p’éel ba’alo’ob.
Ichil tuláakal u lu’umil Méxicoe’, WJP tu yilaje’, úuchik u yantal u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’ yanchaj xan ba’ax k’éex ti’ bix u meyaj sistema penal, tumen ch’éen u meyaj yéetel u k’a’abéetkunsa’al tu túulisil justicia abierta yéetel díijital ti’al u p’áatal meyaj yéetel ti’ meedios remootos.
WJP ku na’atik Estado de Derecho beey u káajbalil u ma’alo’ob meyaj jala’ach, tu’ux tuláakal máaxo’ob táaka’an ti’ kaaje’, taak’alo’ob ti’, ti’al u beeta’al u meyaj a’almajt’aan, tumen le je’elo’ unaj xan u chíimpoltik u páajtalil wíinik, ts’o’okole’ unaj xan u kéet k’a’abéetkunsa’al yéetel u yila’al ka yutsil meyajnak.
“Estado de Derechoe’ jumxa’ay u moostsil tu’ux jets’ekbal kaaj, tu’ux ku páajtal u kaxta’al ka kéey yanak páajtalil ti’ máak, ka utsil xíimbalnaj kaaj, ka chíimpolta’ak tulaakáal tuukulo’ob yéetel ka yanak jets’óolalil”, beey jets’a’an te’e xaak’alilo’.
Yucatán túune’, leti’e lu’um asab ma’alo’ob jóok’ik ti’ Orden y Seguridad, tumen u xookile’ k’uch tak 0.84, ka’alikil ti’ Gobierno Abierto yéetel Justicia Civil, éem u xookil, tumen chéen yanchaj 0.38 ti’ lalaj jump’éel.
Tu lu’umil Kaanpche’ láayli’ xan uts u pakta’al Orden y Seguridad, tumen yanchaj 0.67 puuntos. Máaxo’ob k’áatchi’ibta’abe’ tu p’atajo’ob tak tu jach ts’ook Justicia Penal, tumen chéen 0.36 yanchaj ti’.
Uláak’ ba’ale’, Quintana Rooe’ p’áat jach kaabal ti’ Orden y Seguridad, tumen chéen tu much’aj 0.24 puuntos, yéetel u jach ka’analil xooke’ ti’ Derechos Fundamentales yanchajij tumen náak 0.46 puuntos.
WJP tu k’áatchi’ibtaj 25 mil 600 u túul máak, ti’ noj kaaj ba’ale’ beyxan ti’ mejen kaaj, beyxan ti’al u láaj much’a’al ba’ax chíikpaje’, maanal ti’ 2 mil 300 u túul ajxak’al xooko’ob meyajnajo’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
