“In tuukule’, ka’aj béeyak u su’utul ti’ kaaj kuxa’an u ayik’alil k-úuchben ch’i’ibali’”, beey úuchik u ya’alik Luis May, máax jo’olbesik u meyajil u beeta’al u boonil ch’ooj, yéetel máax táant u k’amik u nu’ukbesajil áantaj The British Museum, tu lu’umil Reino Unido.
Ti’ k’áatchi’tsikbal beeta’ab tumen La Jornada Mayae’, Luis May, máax síij tu kaajil Dzan, Yucatán, ba’ale’ ts’o’ok junk’aal ja’ab kajlak Cobá, tu méek’tankaajil Tulume’, tu tsikbaltaj ti’ le kaajil quintanarroila’, ti’ tu kaxtaj junkúul ch’ooj, yéetele’ béeychaj u kaxtik u jach ma’alo’obil boon, ts’o’okole’ ku xáantal.
También te puede interesar: Artesano maya recibe beca de The British Museum para crear pigmento
“Mina’an ch’ooj ti’ ba’ax bak’pachtiko’on, le beetik káaj in xaak’al tak ka’aj tin wilaje’ u boonil ch’ooje’ beetbil u beeta’al tumen úuchben maayao’ob, le beetik káaj in túuntik in beetik. Tu jo’oloj jump’éel ja’ab káajak in xaak’al ti kaajo’ob, yéetel nojoch máako’ob beyxan áanalte’obe’, béeychaj in beetik boon óoli’ je’ex le ku beeta’al ka’acho’”, beey tu ya’laaj May, máax ku beetik póolik nu’ukulo’ob, u jka’ansajil primaria yéetel máax jo’olbesik meyaj ku yúuchul Casa de la Cultura ti’ u kaajil Cobá.
Tu ya’alaj xane’, ki’imak u yóol tumen táan u súutul u yich ajxak’al xooko’ob yéetel kúuchilo’ob xaak’al ti’ u jejeláas péetlu’umilo’ob México ti’al u k’áatiko’ob boon, tumen yéetele’ yaan u beetal keetilo’ob yéetel le ch’ooj ku beeta’al tumen úuchben maayao’ob. Beyxan, ya’abach aj-its’at máako’obe’ ku k’a’abéetkunsiko’ob boon ti’al meyaj ku beetiko’ob, tumen ku xáantal ts’o’okole’ ma’ táan u tu’upul u boonil.
“Le meyaja’ táan k beetik ti’al maaya kaaj, ikil k kaxtik k ka’a kuxkíinsik le úuchben meyaja’, suukchaj u beeta’al tu lu’umil México”, tu ya’alaj.
Ts’o’ok u náachtal u meyaj
Luis Maye’ tu ya’alaje’ yaan táanxel lu’umil mola’ayo’ob tu’ux ku chíimpolta’al “ba’ax nojba’alkúunsiko’on beey maayao’on”, je’el bix The British Museum, kúuchil tu’ux jts’a’ab ti’ áantaj ti’al ma’ u xot’ik xaak’al táan u beetik yéetel ch’ooj, tumen leti’ ilik u pa’ak’al yéetel tuláakal tak kéen beeta’ak.
Tu tsikbaltaje’, ch’ooj ku beeta’al úuch ka’ache’ jach táaj ma’alo’ob ti’al meyaj k’ab ku beeta’al, le beetike’ táan u pa’ak’al che’ tumen maanal 50 u túul kolnáalo’ob ti’ u kaajil Cobá yéetel Yucatán; ku tukulta’ale’, ti’al le ja’aba’ yaan u pa’ak’al ichil 10 tak 15 ektareao’ob.
“U tuukulile’, leti’ u béeytal u líik’sa’al le boonil tuka’atéena’ ichil maaya kaaj, tumen u ti’al. Jump’éel meyaj ku tukulta’al u beeta’al tak náach k’iin, le beetike’ yáaxe’ yaan u yáax tso’olol ti’ kolnáalo’obe’ ba’ax u tuukulil u beeta’al ch’ooj boonil. Chéen tu kaajil Oaxaca ku beeta’al le boonila’, tumen ku xa’ak’tal xíiwo’ob, ba’ale’ le k beetik to’ona’ beeyili’ u síijilo’. Ts’o’ok u máan óoxp’éel ja’ab káajak in máan in monla’ant i’inajoo’ob, ts’o’oole’ kin síik ti’ máax yaan u tuukulil ti’ u pak’ik”, tu ya’alaj Luis May.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
