Walkila’ ts’o’ok u máan k’a’ap’éel ja’ab úuchik u yáax kíinsa’al juntúul ko’olel tu méek’tankaajil Celestún, ba’ale’ u ko’olilo’ob le kaaja’ táan u múul meyajo’ob ti’al u núup’ul u yáantiko’ob ko’olel. Luna yéetel Sam Euane’ ku ya’aliko’ob, ti’ tsikbal beetchaj yéetelo’obe’, leti’obe’ manats’ u yiliko’ob loobilaj ku beeta’al yóok’ol u yéetajilo’ob yéetel u yéet meyajo’ob. Ts’o’okole’, kex tumen ma’ táan u yáantalo’ob tumen jo’olpóopo’obe’, je’el bix ya’aliko’obo’, láayli’ u ts’aamaj u yóolo’obi’.
Tu k’iinil 8 ti’ marzo, ti’ le ja’ab máaniko’, Leydi Santanae’ tu túuxtaj t’aan ti’ jayp’éel u yéet meyajo’ob ti’al u káajsiko’ob u yáax féeministail líik’sajt’aan, tu’ux táakpaj u na’ Anabel, juntúul ko’olel kíinsa’ab tumen u yíicham tu winalil mayo ti’ u ja’abil 2019, yéetel k’ajóolta’an ka’ach tumen ya’ab ti’ máaxo’ob táakano’ob te’e meyaja’.
También te puede interesar: Feminicidio en Celestún origina movimiento feminista en la localidad
Tu tukultajo’obe’ mixmáak kun táakpajal te’e líik’sajilt’aano’, tumen jach xchukul úuchik u páayt’anta’al máak, ba’ale’ táakpaj kex 60 u túul ko’olel, u ya’abile’ xlo’obayano’ob.
“Anae’ in éetajil ka’achij. Ka tin wilaj yaan ba’ax jela’an yéetele’, tin wóot in wáantej. Ba’ale’ ma’ béeychaj k beetik noj ba’ali’, míin tumen sajak. Ba’ale’ leti’ xan ba’ax péeksik k-óol, k beetik wa ba’ax tu k’aaba’”, beey tu tsolaj Irma Villanueva, máax tu k’ajóoltaj Anabel waxakp’éel ja’ab ma’ili’ kíinsa’ake’.
U kíinsa’al Anae’ jump’éel ba’ax tu je’ek’abtaj joolnaj ti’al u káajal u tsikbalta’al loobilaj ku beeta’al ti’ uláak’ ko’olel. Irmae’ ku tsikbaltike’, le k’iin tu yojéeltaj kíinsa’ab Anae’, tu k’i’itbesaj ti’ u reedesile’, u chíikul u p’i’isil loobilaj, leti’ ka’aj káaj u k’amik ts’íib ti’ uláak’ ko’olel táan u tsikbaltik xan ba’ax ucha’anti’obi’.
Walkila’ táan u kaxtik u núup’ulo’ob meyaj ti’al u paklan áantiko’ob uláak’ ko’olel yéetel u kaambalo’ob ti’al u kaláantikubáajo’ob.
“Tuláakalo’on yaan ba’ax kxokmaj, ts’o’okole’ jach táaj jats’uts ka yanak le múuch’ila’. K-u’uyik táan k táakmuk’tikbáaj, ma’ t juun yaniko’oni’. Kexi’ ka mu’uk’anchajak k múul yantal yéetel ka ya’abako’on”, ku ya’alik Luna Euan.
Ichil múuch’ meyaje’ yaan xch’a’a oochelo’ob, x-óok’oto’ob, xts’akyajo’ob, xoknáalo’ob yéetel psicólogas. Byexan u beetmajo’ob u kaambalil óok’ot, tsikbalo’ob yéetel múuch’tambalo’ob chéen ti’al u yuk’iko’ob káafe. Beyxan ts’o’ok u yáax much’ikubáajo’ob ti’al ts’aatáanta’al psicológica ba’al, yéetel le 8 ti’ mayo máanika’, tu páayt’antajo’ob Rosa Elena Cruz Pech, máax patjo’olt Uady Sin Acoso, ti’al u tse’ek yóok’lal loobilaj ku yantal ichil xiib yéetel ko’olel.
“Líik’saj t’aan beeta’abe’, xchukul beeta’abik ba’ale’ ma’alob úuchik u jóok’ol, le beetike’, táan k-u’uyik múul yaniko’ob yéetel táan k láak’intikbáaj. Yaan to’on u muuk’il ti’al k t’aan, k-a’alik ba’ax ku yúuchul. Kex ma’ k k’ajóolmajekbáaje’, k-u’uyik múul yaniko’on”, tu ya’alaj Leydi.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
