Ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’, Yucatáne’ ti’ yaan tu lajun kúuchil ichil le lu’umo’ob tu’ux jach ya’ab u kaajil p’ata’an paachil wa ku ke’etel yéetel u kaxtal uláak’o’obi’, yéetel u lu’umil Kaanpeche’ ti’ yaan tu bolon kúuchilil, beey úuchik u ts’a’abal k’ajóoltbil tumen Consejo Nacional de Evaluación de la Política de Desarrollo Social (Coneval).
Ichil u ts’íibil Índice de Rezago Social 2020 (IRS), jts’a’ab k’ajóoltbile’, yaan kaajo’ob ichil le nojlu’uma’ tu’ux jach najmal u je’ets’el k’a’anan a’almajt’anao’ob ti’al u yutsilo’ob. Le beetik túune’, le yáax lajunp’éel péetlu’umo’ob tu’ux unaj u séeb beeta’al wa ba’axe’, leti’ le je’elo’oba’: Chiapas, Oaxaca, Guerrero, Veracruz, Puebla, Michoacán, Hidalgo, San Luis Potosí, Campeche yéetel Yucatán, tumen te’elo’oba’, óostsilil ku máansik kaaje’, chúumuk yaan ti’al ka jach píitmáanak.
También te puede interesar: Yucatán y Campeche, entre los 10 estados con mayor rezago social
Ti’al túun u béeytal u je’ets’el ba’ax kúuchilil yaan lalaj péetlu’umo’obe’, yanchaj u yila’al ba’alo’ob je’el bix u kaajil máaxo’ob yaan 15 u ja’abil wa maanal ti’, ts’o’okole’ ma’ u yojelo’ob xooki’; máaxo’ob yaan u ja’abil ichil 6 taj 14, ts’o’okole’ ma’atech u bino’ob xook; beyxan máaxo’ob ma’ táan u kaambalo’ob ti’ u jaatsil media superior.
Uláak’ ba’al xak’alta’abe’, leti’e’ bix yanik najo’ob, wa yaan u piisoil chéen de lu’um, beyxan wa mina’an tu’ux u bin máak ta’ yéetel wiix, le tu’ux ma’ k’ujsa’an uk’be’en ja’i’, tu’ux mina’an sáasili’, yéetel máax mina’an nu’ukulo’ob je’el bix láabadoráa yéetel réefrijeradoor.
Ts’o’okole’, xak’alta’ab xan ti’ lalaj péetlu’umo’obe’, tu’ux mina’an u kúuchil toj óolal ti’al u bin máaki’.
Beey túuno’, tu péetlu’umil Yucatáne’, chéen Quintana Rooe’ óol chan ma’alo’ob yanik, tumen ti’ yaan tu 19 kúuchil ichil tuláakal u péetlu’umilo’ob México, ts’o’okole’ kaabal yanik u xookil kaajo’ob p’ata’ano’ob paachil.
Tu lu’umil Yucatáne’, chíikpaj kaajo’ob p’ata’ano’ob paachile’ leti’ le je’elo’oba’: Baca, Conkal, Chicxulub Pueblo, Dzemul, Ixil, Kanasín, Mérida, Progreso, San Felipe, Telchac Pueblo, Telchac Puerto, Tixkokob, Umán yéetel Yaxkukul.
Conevale’, tu ya’alaj IRSe’ ma’ u p’iisil óotsilili’, tumen ma’ táan u táakbesa’al tuláakal ba’ax unaj u xo’okol u ti’al u je’ets’el wa yaan óotsilil, je’el bix u ya’alik u a’almajt’aanil Ley General de Desarrollo Social. Chéen ba’axe’ yéetel p’iisil beeta’ane’, ku páajtal u yojéelta’al bix yanik lalaj kaaj.
Yéetel ba’ax chíikpaj ti’ IRS ti’ u ja’abil 2020, ku yojéelta’al bix yanik junk’aaj ja’ab ti’ ba’ax yaan u yil yéetel u p’a’atal paachil kaajo’ob, tu lu’umil México. Conevale’ u ts’áamaj k’ajóoltbil IRS ti’ u ja’abilo’ob 2000, 2005, 2010 yéetel 2015.
Ba’ax chíikbesa’ab tu ja’abil 2000, 2010 yéetel 2020e’ ti’ jóok’sa’ab ti’ xookil beeta’ab tumen Inegi.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
