Ikil u kaxta’al u chíikbesa’al u maaya wíinikilo’ob le k’iino’oba’, beyxan ikil u kaxta’al u tóoch’ta’al maaya miatsil, t’aan yéetel its’ate’, aj péeksaj máako’ob, aj xak’al xooko’ob, aj ka’ajsajo’ob yéetel u jejeláasil máako’ob ku meyajo’ob yóok’lal maaya t’aane’ ts’o’ok u léeksiko’ob u k’iinilo’ob #MaayaWinal. Le nu’ukbesaja’ ku beeta’al ti’ Internet, yéetel u chíikulal miatsil láayli’ kuxa’an, le beetik ku kaxta’al u jejeláasil bix je’el u páajtal u k’iimbesa’al yéetel u k’a’ajsa’al.
Péektsil meyaje’, káaj u beeta’al tu ja’abil 2017; u tuukulile’ ka xáanak junk’aal k’iino’ob, tumen leti’e’ beyka’aj ku xáantal jump’éel maaya winal. Te’e’ ja’aba’ káaj u yáalkab tu k’iinil 12 ti’ julio yéetel yaan u taal u ts’o’okol tak 31 ti’ julio. Ti’al u k’iimbesa’ale’, ku páayt’anta’al je’el máaxak u k’áat u k’a’ayt wa u ts’áaj k’ajóoltbil wa ba’ax ti’ reedes sosiialese’, je’el bix Twitter wa Facebook, tu’ux ka k’a’abéetkunsa’ak u hashtagil #MaayaWinal. Ku páajtal u k’i’itbesa’al oochelo’ob, cha’ano’ob, k’aay tuukulo’ob, ts’íibo’ob, péektsilo’ob, wa je’el ba’axak bíin beeta’al ti’al beyo’ u chíikbesa’al maaya kaaj.
También te puede interesar: #MaayaWinal; resistencia de la cultura maya en tiempos virtuales
Sasil Sánchez Chan, máax meyajtik K'iintsil, u ka’a nojwáalil u pik’il ju’unil La Jornada Mayae’, tu ya’alaje’ le meyaja’ ku beeta’al ti’al u chíikbesa’al maaya t’aan, ba’ale’ beyxan ti’al u ye’esa’al láayli’ ti’ yaan yéetel kuxa’an ti’ u kúuchilo’ob Internet.
“Ma’alob ba’ax ts’o’ok u chíikpajali’, nu’ukulo’ob ku meyajo’ob yéetel Internete’ ya’abach páajtalilo’ob ku ts’áak to’on, tumen yaan máak tu kaajal, ti’ noj kaaj, wa ti’ je’el ba’axak lu’umil ti’ yóok’ol kaab tu’ux je’el u páajtal u ts’a’abal k’ajóoltbil wa ba’ax, je’el u páajtal u ye’esa’al je’el ba’axak ti’ maaya miatsil”, tu ya’alaj.
Beyxan, ikil táan u beeta’al le meyaja’, táan xan u bin u chíikpajal u jeel máako’ob taak u táakmuk’tiko’ob xan miatsil yéetel t’aan, tak máaxo’ob ma’ táan u t’aniko’ob maayai’; máaxo’ob k’i’itbesik wa ba’axe’ unaj u ts’íibitko’ob #MaayaWinal, ti’al beyo’ kéen péets’k’a’abta’ake’ u páajtal u yilik ba’ax ts’o’ok u seen ts’a’aba’ali’.
Walkila’, tu ya’alaj, u tukulta’al maaya wíinike’ chéen ti’ mejen kaajo’ob wa chéen ti’ le petenil yano’obe’ míin ku k’alik tuukul ti’al u na’ata’al tu’ux yaano’on, tumen walkila’ “ti’ jejeláas lu’umo’ob yaano’ob, ti’ jejeláas noj kaajo’ob yéetel kúuchilo’ob, beyxan ya’abach ti’ to’one’ ts’o’ok k kanik k k’a’abéetkúuns díijital nu’ukulo’ob ti’al u páajtal u náachtal k t’aan”, tu tsikbaltaj.
Beyxan, tu ya’alaje’, k’a’anan u ki’iki’ óolta’al kuxtal ku yúuchul ichil le miaatsila’; u jejeláasil ba’ax ku yúuchul ti’ kaajo’obe’ ku chíikbesa’al, beyxan ba’ax ku beeta’ali’, tumen le je’elo’ uláak’ bix u yila’al ba’ax ku yúuchul ti’ kaaj, ti’al u ki’iki’ óolta’al, lelo’ uláak’ bix u pakta’al ba’al. Kex beyo’ ma’ unaj u tu’ubul t’aane’ láayli’ táan u bin u ch’éejel, sáansamal u p’íittal máaxo’ob t’anik maayai’, yéetel yaan uláak’ u jejeláasil talamilo’ob ku máansik maaya kaaj k’a’anan xan u ya’alal yéetel u chíikbesa’al. “Unaj u chíikbesa’al u ki’iki’ óoltajil t’aan, u ye’esa’al maayai’ ma’ chéen ti’alu ka’anali’, tumen ti’al xan u kuxtatik máak je’el bixak ka béeyake’”, tu ya’alaj.
José Angel Koyoc Kú, juntúul ti’ máaxo’ob péektsiltik xan le meyaja’, tu tsolaj #MaayaWinale’ patjo’olta’ab tumen j áantropoologo Genner Llanes Ortiz , tu ja’abil 2017. Beeta’ab úuchik u yila’al ma’ no’oja’an u pakta’al maayaob kuxa’ano’ob te’e k’iino’oba’; tumen ts’o’ok u máan k’iin mix táan u pakta’alo’ob mix xan táan u chíikbesa’alo’obi’.
Beey úuchik u tóop’ol u tuukulil ti’al le meyeja’: u yantal kúuchilo’ob tu’ux ka yanak máaxo’ob t’anik maaya, tu’ux ka táakpajak máaxo’ob ku chíimpoltiko’ob u ch’i’ibal beyo’; u ti’alinkúunsa’al reedes sosiaales ti’al u chíikbesa’al yéetel u k’iimbesa’al maaya miatsil. “Jump’éel u chíikulal kuxa’ano’on, u chíikulal láayli’ ti’ yaan maaya kaaji’”, tu ya’alaj.
“U yutsil ba’ax ts’o’ok u jóok’ol ti’ le péeksajila’, leti’e’ páajtalil ku yantal ikil u bin k k’ajóoltikbáaj je’el tu’uxak ka yanako’oni’, táan u binetik ka yanak kúuchilo’ob je’el bix le je’ela’, tu’ux ka páatak u sutulsuut máaxo’oni’”, tu tsikbaltaj j k’ajla’ay wíinik.
Je’el bix máaxo’ob kaja’ano’ob Estados Unidos, Belice, Guatemala, tumen yaan máaxo’ob ts’o’ok u káajal u táakpajalo’ob ti’ le péeksajila’. “Yaan k’iine’ ku tukulta’ale’ kéen yanak u paalal máaxo’ob ts’o’ok u yantal u bino’ob kajtal táanxel kaajo’obe’ ma’ maayao’obi’, ba’ale’ le péeksajila’ ts’o’ok u yáantaj ti’al u líik’sa’al tuka’atéen u ch’i’ibal le jaats kaaja’, máaxo’ob mina’ano’ob te’e petenila’ ba’ale’ láayli’ maayaob”, tu tsikbaltaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
