Kooxe’ (Penelope purpurascens) juntúul ch’íich’ yaan u ch’i’ibal ichil u múuch’il Cracidae, kéen ila’ak ti’ k’áaxe’ ku na’atale’ tooj u yóol kuxtal yaan te’elo’. Ku aaltal ichil 1.6 yéetel 2.5 kilos, ts’o’okole’ le je’elo’ nonoj ti’al juntúul ch’íich’; ku ka’antal ichil 81 tak 91 seentimetróos. Ku páajtal u yila’al tu noj lu’umil México tak Ecuador, Colombia wa Perú. Ichil ba’ax ku jaantike’ ti’ yaan u yich che’, ba’ale’ u jaajile’ yaan jaytúul ba’alche’ ku jaantik xan.
“Yaj óol u ya’alal, ba’ale’ ti’ ya’abach lu’umo’ob, je’el bix Méxicoe’, tu’ux ya’ab yaan ka’ach tu baantail Golfo, tu’ux yaan Veracruz, yéetel jaytúul ichil u k’áaxilo’ob San Luis Potosí, beyxan tu k’áak’náabil Pacífico, tu’ux yaan Colima, táan u ch’éenel u yila’alo’ob”, beey tu ya’alaj j bioologo Arturo Bayona u j ka’ansajil Tecnológico Nacional de México campus Felipe Carrillo Puerto.
También te puede interesar: Cojolite, un gran desconocido de la selva maya
K’a’am u yawat. Le beetik séeba’an u na’ata’al tu’ux yaan; u k’o’e chak k’aank’an, yéetel u p’o’ote’ ku tíich’il kéen u yu’ub sajbe’entsil yanik. Juntúul baalche’ táakbesa’an ichil u mokt’aanil 059-Semarnat-2010 tumen sajbe’entsil yanik u ch’éejel, yéetel Unión Internacional para la Conservación de la Naturaleza u jatsmaj beey ch’íich’ ma’ jach sajbe’entsil yaniki’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
