U pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’ ts’o’ok u jach táaj chíikbesik ma’ no’oja’an yanik máasewal kaaj tu táani’, je’el bix le máaxo’ob yaan tu noj kaajilo’ob Cancún yéetel Ciudad de México, tu’ux chikpaja’an yaan ya’abach máasewalo’ob ts’o’ok u pa’ak’al ti’ob yéetel ts’o’ok u kíimilo’ob yóok’lal le k’oja’anila’, beey úuchik u ya’alik u j xak’al xookil Departamento de Sociedad y Cultura del Colegio de la Frontera Sur, Jorge Enrique Horbath Corredor.
Úuchik u máan U K’iinil Máasewal Kaajo’ob le 9 ti’ agosto máaniko’, j xak’al xook, máax jo’olbesik C de Ecosur Chetumal ichil Departamento de Sociedad y Cultura, tu beetaj jump’éel meyaj tu’ux ku chíikpajale’, pak’be’en k’oja’ane’ ku p’atik ich sajbe’entsil u kuxtal máasewal kaajo’ob, tumen u ya’abil u xookil máax ti’ ts’o’ok u tsa’ayal le k’oja’ane’, ti’ ku yantal ich máasewalo’obi’.
También te puede interesar: Población indígena de QRoo, la más vulnerable a Covid-19: Ecosur
Tak le 2 ti’ agosto máaniko’, tu noj lu’umil Méxicoe’, xoka’an 27 mil 165 máasewal máako’ob ts’o’ok u pa’ak’al ti’ob k’oja’an ku tsa’ayal yóok’lal u biirusil Sars-CoV2, u 53.5 por siientoile’ xiib yéetel u 46.5 por siientoile’ ko’olel. Ti’ le je’elo’obo’, xoka’an 3 mil 937 u túul máak ts’o’ok u kíimilo’ob, tu’ux chíikpaj u 62.8 por siientoile’ xiib yéetel u yalabilo’, ko’olel.
64 u ja’abil u ya’abil máasewal máako’ob ts’o’ok u kíimilo’ob tu yóok’lal, yéetel u xookil máaxo’ob ku kíimilo’obe’ jeets’ael yóok’lal u 14.5 por siientoil, ka’alikil u xookil máax ma’ máasewal máake’ chéen 8.4 por siientoil.
Tak tu k’iinil 2 ti’ agostoe’, tu lu’umil Quintana Roo, ti’ u noj kaajil Cancúne’, ts’o’ok u kíimil 400 u túul máasewal máak. Péetlu’umo’ob tu’ux asab ya’ab máasewal máak ts’o’ok u pa’ak’al ti’ob le k’oja’anila’ Yucatán, tu’ux xoka’an cuatro mil 87 u túulal, ts’o’oke’ tu paache’ ti’ yaan Ciudad de México, tu’ux xoka’an tres mil 677 u túul máasewalo’obi’.
U yutsil ba’ale’, ku ya’alik Jorge Enrique Horbath, leti’e’ meyaj ts’o’ok u beeta’al ti’ le ts’ook lajun ja’abo’oba’, tumen máasewal kaajo’ob tu’ux mina’an u mola’ayilo’ob toj óolale’ ts’o’ok u káajal u ts’a’abali’, tumen ka’ache’ mina’an ti’ 49.85 por siientoili’, ba’ale’ walkila’ ts’o’ok u yéemel tak 15.4 por siientoil.
“Ikil ts’o’ok 30 ja’abo’ob káajak u kaxta’al u táakbesa’al ba’ax k’aaba’inta’an beey ‘salud intercultural’, tumen u jala’achil le lu’uma’, káaj u ts’a’abal taak’in ti’al u yantal u kúuchilo’ob ts’ak yaj, ti’al máasewal kaaj, tu’ux ka chíimpolta’ak u miatsili’, ba’ale’ láayli’ yaan talamilo’obi’”, tu ya’alaj j xak’al xook.
Kex beyo’ tu ya’alaj láayli’ ma’ táan u chúukpajal mola’ayo’ob tu’ux ka ts’aatáanta’ak máasewal kaaji’, ts’o’okole’ ya’ab tu’ux ku péech’óolta’alo’ob. “Le beetik jach k’aas táan u jats’ik pak’be’en k’oja’an ich máasewal kaajo’ob tumen ya’abach ti’ le je’elo’obo’ paachil yaniko’ob, ts’o’okole’ sajbe’entsil u ti’alo’ob, le beetik ya’abach meyaj unaj u beeta’al yéetel mina’an mix ba’al ti’al k’iimbesbil”, tu ts’ook a’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
