U seen beeta’al kúuchilo’ob yéetel najo’ob mina’an u p’iisil ichil u k’áaxil Chablekale’, ts’o’ok u beetik u yantal ba’atelil ich láak’tsilo’ob, tumen ku ba’atetiko’ob ti’al u jets’iko’ob ba’ax kun beetbil yéetel tu paach k’iin: wa ku ko’onol ti’ mola’ayo’ob beetik najo’ob wa ku je’ets’el u k’a’alal ti’al u kaláanta’al k’áax.
Ts’o’ok ukp’éel ja’ab káajak u ba’atelta’al tumen u múuch’il Unión de Pobladores de Chablekal, ti’al ka chíimpolta’ak u páajtalil kajnáalo’ob yaan te’elo’, tumen unaj u béeytal u ti’alintiko’ob yéetel u táakpajalo’ob ti’ tuláakal ba’ax ku je’ets’el yóok’lal le ya’abach k’áax ti’alinta’an tumen éejidatario’ob, tu’ux yaan kex 260 u túul máak; ichil le je’elo’obo’, ku chíikpajal kex 60 u túul u yuumil mola’ayo’ob.
También te puede interesar: Desarrollo inmobiliario genera conflicto entre los pobladores de Chablekal
“K’eex yanchaj ti’ a’alamajt’aan yóok’lal bix unaj u k’a’abéetkunsa’al k’áaxe’ tu ts’áaj u páajtalil u yantal k’áax ti’ jaytúul máak, k noolo’ob yéetel k yuumo’ob, ba’ale’ to’on ko’olelo’one’ ma’ táakbesa’aboni’, mix xan u jeel máako’ob. Ma’ táan u páajtal u p’a’atal le nukuch k’áaxo’ tu k’ab chéen 260 u túul máak, tumen ich kaaje’ 3 mil u túulalo’on”, ku ya’alik Randy Soberanes, máax táaka’an ich Unión de Pobladores de Chablekal.
Máaxo’ob ma’ ki’imak u yóolo’ob yéetel ba’ax ku yúuchule’, ku ya’aliko’obe’ unaj u ts’a’abal u páajtalil ti’ob ti’al u yantal u k’áaxo’ob, tumen beey suuk u beeta’al ka’ach tumen úuchben maayaob, ts’o’okole’ tumen “u paalilo’ob Chablekal”.
U paalilo’ob yéetel u yáabilo’ob éejidatario’obe’ ku tak poolo’ob tumen táan u ko’onol le k’áaxo’obo’, ts’o’okole’ ku beetik u yantal u x wo’okinil ichil mola’ayob beetik najo’ob, ts’o’okole’ ku beetik u p’áatal paachil kaaj, tumen ku máan táanil nukuch múuch’kajtalo’ob ku beeta’al tu bak’pachil.
Chablekale’ mina’an u k’áaxil ti’al u beeta’al séementerio, mina’an najil xook préeparatoria, ts’o’okole’ mina’an xan nu’ukbesajo’ob ti’al u yutsil kaaj.
“Éejidatario’obe’ ma’ táan u kaxtik u meyajtiko’ob k’áax, chéen u k’áato’ob taak’in, ba’ax u k’áat ti’ob wa ba’ax yaan te’ela’ yaan u sa’atal, kex ba’al ti’ wa ba’alche’ob, úuchben kúuchilo’ob wa che’ob”, ku ya’alik Andrés Chim.
Ti’ le maanal mil eektareas ma’ macha’an te’elo’, u múuch’kabil Unión de Pobladores de Chablekal táan u k’áatik 300 ti’al u k’alik, tumen beyo’ ku kaláanta’al che’ob yéetel ba’alche’ob kaja’ano’ob te’elo’.
Chéen jump’éel talamil yaan: leti’obe’ ma’ leti’ u yuumilo’ob k’áax, chéen éejidatario’ob jets’ik ba’ax ku beeta’al te’elo’, ts’o’okole’ chéen ti’ leti’ob ku ts’a’abal u taak’inil kéen ko’onok.
Ti’al u páajtal u ko’onol páarselaobe’, éejidatario’obe’ ku ya’aliko’obe’ mina’an maaya máak tu kaajil Chablekal, ba’ale’ ku k’a’abéetkunsiko’ob jump’éel k’a’anan t’aan tu’ux ku kúulpacht’anikubáajo’ob kéen u k’áato’ob ka chíimpolta’ako’ob ichil u yúuchben kaajil Dzibilchaltún: “te’e éejidaoila’, tu méek’tankaajil Jo’, tu péetlu’umil Yucatáne’, táaka’an éejidatario’ob siijilo’ob ich maaya kaaj, máaxo’ob chíimpolta’an tumen tuláakal u mola’ayilo’ob Gobierno de la República… te’e kaaja’ láayli’ u chíimpolta’al ba’ax suuk u beeta’al tumen maaya miatsil…”, tumen beey je’ets’ tu táan Senado.
Ba’ale’ Unióne’ ku ya’alike’ tuláakal u kajnáalilo’ob Chablekale’, maayaob ts’o’okole’ unaj u láaj chíimpolta’alob, je’el ba’axak k’iine’, ma’ chéen kéen k’a’abéetchajak.
Ba’atele’ u ch’a’amaj u muuk’
Unióne’ ts’o’ok u béeykunsik u k’alik u bak’pachil 300 ektareas tu k’áaxil Misnebalam, ba’ale’ táan u k’áata’al ti’al kaaj, kaxta’ab ka je’ets’ek tumen juntúul jueese’ ka xo’ot’ok je’el ba’axak meyajil ka tukulta’ak u beeta’al te’elo’: ma’ táan u páajtal u majáanta’al, mix u ko’onol, mix u ja’atsa’al wa ma’ táan u yantal senteensia jets’ik u páajtalil kaaj ti’al u yantal u k’áaxil, ts’o’okole’ le je’elo’ táan u beeta’al walkila’ ichil Tribunal Agrario.
Ka’alikile’, walkila’ ma’ táan u páajtal u ko’onol mix jun xóot’ ti’ le k’áaxo’, le beetike’, máaxo’ob yano’ob te’elo’ ts’o’ok u yantal u k’iinil u kaniko’ob bix yanik, beyxan yéetel u yáantajil máaxo’ob kaambanaja’ano’obe’ ts’o’ok u kaxtiko’ob tu’ux yaan ja’, úuchben kaajo’ob yéetel ts’o’ok tak u betiko’ob u tsoolil che’ob yéetel xíiwo’ob yaan te’elo’.
Ku ya’aliko’obe’ ma’ táan u p’atiko’ob ba’al chéen beyo’, tumen jo’olpóopo’obe’ ma’ u ts’aatáantmajo’ob u kuxtal kaaj ti’al u paachil k’iin.
Ka’alikil u p’áa’tiko’ob ba’ax kun jets’bil tumen Tribunal Agrarioe’, leti’obe’ táan u líijk’sikubáajo’ob ti’al u beetiko’ob u t’aanil k’a’abéet ti’al u k’uchulo’ob tak tu’ux kun k’a’abéetchajal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
