Tu’ux yaan ka’ach ko’olelo’ob tu súutukil táan u yúuchul k’a’anan ba’alo’ob ichil u k’ajla’ayil wíinik. Óoli’ beey chéen ch’a’abil u núuka’al le k’áatchi’a’, ba’ale’ ma’ béeychaj (wa ma’ óota’ab) núukbil mix jump’íit tak tu ka’a táanchúumukil siiglo XX. Úuchik u káajal u yokol ko’olel tu kúuchilo’ob kaambale’, leti’e’ ka’aj káaj u xak’alta’al “beyka’aj paachil p’ata’ano’ob te’e k’inako’obo’ yéetel bix bala’ano’ob ti’ k’ajla’ayil”, beey u tsolik Esther Rubio Herráez ti’ u xaak’alts’íibil yóok’lal Historiografía Feminista.
Ya’abach ba’al k’atik u xaak’alil bix úuchik u chíikpajal ko’olel ichil k’ajla’ayil, tumen ku jolméek’tik túumben nu’ukbesajilo’ob xaak’al ti’al “u káajal u jeel chíikbesa’al u beel ko’olel yéetel u k’ajla’ayil, tumen bala’an ti’ bix u tsikbalta’al ucha’an ba’al”. Ba’ale’ ma’ chéen lelo’, tumen ku yáantaj ti’al u k’áatchibtik máak, ba’axten káaj u p’a’atal paachil yéetel ba’ax talamilo’ob ts’o’ok u yantal ti’ ba’ax ts’o’ok u je’ets’el.
Áarkeologia cultural ichil u kúuchil Casa de la Historia de Yucatán
Martha Ruiz, máax kaambanaja’an yóok’lal bibliotecología yéetel máax ti’ k’ubéenta’an archiibo iistorikóo tu kúuchil Casa de la Historia de Yucatán, béeychaj u na’atik ba’al ka’alikil táan u meyaj ti’ uláak’ kúuchil. Juntúul x its’at k’uche’ ka tu k’áataj ti’ Martha ba’alob u yojel yaan, chéen ba’axe’ ma’ jatsa’an mix xan táan u páajtal u k’ubik te’e súutuko’.
“Ko’olele’ úuch yanak te’e áarchibo’obo’, ba’ale’ ma’ táan u tsola’alo’ob ichil k’ajla’alyili’ tumen p’ata’an paachil wa ku ke’etel yéetel xiib”, ku ya’alik.
Tu ts’ooke’ Casa de la Historiae’ ma’ táan u páajtal u jáan tukulta’al ka yanak u jaatsil jeeneróo tumen leti’e’ x ka’ansajo’ob máaxo’ob beet u tsoolil u ju’unilo’ob k’ajla’ay kaambal ts’o’ok u yantal tu péetlu’umil Yucatán úuchik u xak’alta’al u ju’unilo’ob xook, pik’ilju’uno’ob, u tsoolts’íibil k’aaba’ob, ichil uláak’ ba’alo’ob. Yaan mil 221 u p’éel ju’uno’ob ichil Fondo de Educación Básica, u asab úuchbenile’ yanchaj tu ja’abil 1888 yéetel u jach túumbenile’ 1953 ka’aj yanchaji. Ts’o’ok lajun ja’abo’ob yanak le kúuchila’, ts’o’okole’ leti’e’ ja’ab máanik ka’aj káaj u jeel tso’olol.
También te puede interesar: El resguardo de la historia escrita en femenino
Ichil u tsoolju’unilo’ob k’ajóolta’an beey Escuela de Niñas táakbesa’an áanalte’ob tu’ux ts’íibta’an u k’aaba’ x xoknáalo’ob, ba’ax meyajil ku beetik u na’ob yéetel u yuumo’ob, yaan oochelo’ob, xóoxot’ péektsilo’ob yóok’lal le najil xooko’, u p’iskaambalo’ob, ichil uláak’ ba’alo’ob yéetel nu’ukulo’ob.
Ba’axten k’a’anan ti’al k’ajla’ay le ba’alo’oba’. Lela’ ku páajtal u káajal u núuka’al yéetel u tsoolk’aaba’il jump’éel najil xook ti’ u ja’abil 1916, tu’ux mokts’íibnaj jaytúul ti’ le ko’olel táakpaj Congreso Feminista. Tu k’iinil ka’aj úuch múuch’tambale’, x ka’ansajo’obe’ tu ts’íibtajo’ob: “Ma’ j taal tumen bin Congreso Feministai’”, tu tséel u k’aaba’ x xoknáalo’ob ma’ j bino’ob xooki’.
Martha ku ya’alike’, tu péetlu’umil Yucatáne’ mina’an mix jump’éel áarchibo tu’ux ka mu’uch’uk féeminismos kex yaan u nu’ukulil u beeta’al, ts’o’okole’ k’i’itpaja’an.
Congreso Feminista jump’éel k’a’anan múuch’tambal k’ajóolta’an tu’ux táakpaj ko’olel te’e lu’uma’, ma’ chéen leti’ yanchaji. Martha ku tsikbaltike’ yaan uláak’ k’a’anan ba’al úuch ma’ili’ yanak le je’elo’, beyxan ka’aj ts’o’okij, ts’o’okole’ yanchaj uláak’ ko’olelo’ob ma’ k’ajóoltano’obi’. Ba’ale’ ti’ leti’ob yaan u kóokots k’ajla’ayil tu kuxtato’obo’, yéetel táan u páa’tiko’ob ka yanak uláak’ ba’al u yojéelto’ob yóok’lal u kuxtalo’ob.
U kúuchil áanalte’ob ti’al u chíimpolta’al Felipa Poot
Kúuchil yaan tu tséel Bazar García Rejón, leti’e’ Centro de Documentación (Cedoc) “Felipa Poot”, jump’éel tu’ux ku líik’sa’al ju’uno’ob yéetel nu’ukulo’ob yóok’lal u páajtalilo’ob ko’olel, beyxan keetil kuxtal ichil xiib yéetel ko’olel, yéetel poliitikáas puublikáas. Yaan 5 mil u p’éel áanalte’ob tu’ux ku páajtal u xo’okol ba’al yóok’lal feminista tuukul, beyxan xaak’alo’ob yóok’lal ko’olel.
Ichil k’áatchi’ tsikbale’, Jimena de los Santos tu tsolaje’ ts'o'ok u káajal u túumbenkunsiko’ob pik’il ju’uno’ob lik’ul u ja’abil 2007. Sáansamal ku jóok’ol péektsilo’ob, le yaan u yil yéetel ko’olele' ku láaj tsoolíik’siko’ob.
Jimena ku tukultik xane’, láayli’ yaan ya’abach ba’al ma’ ojéela’an yóok’lal u k’ajla’ayil ko’oleli’. “Ma’ táan u tukulta’al wa ba’ax ku beetik ko’olel sáansamle’, wa ichil poliitikae’ k’a’anan. Jach k’anbe’en u tsóolíik’sa’al u kuxtal ko’olel ti’ jejeláas ba’ax ku beetik”, ku ya’alik.
Leti’ yéetel Marthae’ ku tukultiko’obe’ ya’abach ju’uno’ob yéetel nu’ukulo’ob ti’ u k’ajla’ayil ko’olelo’obe’ láayli’ líiks’a’an ti’ u nooyil u baatsil k’a’anan ko’olelo’ob kuxlajo’ob ichil u k’ajla’ayil Yucatán. Jimenae’ ku k’a’ajsik Dominga Canto Pastrana máax tu k’ajóoltaj ka’alikil u beetik u teesis yóok’lal Siempreviva, jump’éel u pik’il ju’unil ko’olelo’ob patjo’olta’ab u meyajta’al tumen Rita Cetina tu ja’abil 1870.
Ichil tsoolju’un yéetel nu’ukul líik’sa’ane’ ti’ yaan u ti’al Rita Cetina, ts’a’aban tu kúuchil Archivo General del Estado de Yucatán. Byexan u ti’al Judith Pérez Romero, máax tu kanaj u beelkúuns yéetel u ts’íibyik paax, ts’a’aban Escuela Superior de Artes de Yucatán. Le beetike’, Jimena de los Santose’ ku ya’alik u k’a’ananil le nu’ukulo’oba’.
K’ajla’ay ma’ ts’a’abak k’ajóoltbili’
Jimenae’ ku k’a’ajsik u k’a’ananil u tsoolíiks’a’al u ya’abil u k’ajla’ayil maaya ko’olel tu lu’umil Yucatán. Tu’ux yaan le ko’olelo’ob táakpajo’ob ich U Ba’atelil Castas; je’el bix María Uicab, máax jo’olbes maaya aj k’atuno’ob. Yóok’lale’ Georgina Rosado Rosado ts’o’ok u máansik jayp’éel ja’abo’ob táan u meyaj yéetel xaak’al tu yóok’lal.
Máaxo’ob k’áatchita’abo’obe’ ku ya’aliko’obe’ yaan wal uláak’ ju’uno’ob yéetel nu’ukulo’ob ma’ tso’oloko’obi’. Ba’ale’ ts’o’ok u káajal u meyajta’al ba’al ti’al u kaxta’al, u xak’alta’al yéetel u péektsila’al.
