Je’el bix uláak’ ba’alche’ob yaan te’e baantaa’, ch’ooj x bawe’ (Callinectes sapidus) ts’o’ok u táakbesa’al ichil u tsoolil ba’alche’ob sajbe’entsil yanik u ch’éejelo’ob, tumen táan u pepek’cha’abtal lu’um tu’ux kaja’ano’ob. Te’e octubre ku taala’ leti’ kéen káajak u péek le ba’alche’a’, ti’al u bin tak te’e k’áak’náabo’, tu’ux ku ye’el. Ba’ale’ u beetike’ ku beetik u p’áatal ich sajbe’entsil u kuxtal.
Kaajo’ob je’el bix Cancún yéetel Tulume’ yaan noj bejo’ob tu’ux ku k’áatal le ba’alche’a’, le beetike’ séeba’an u ya’ach’alo’ob. Miriam Tzeek, máax táaka’an ichil u múuch’il Tulum Sostenible, tu ya’alaje’ x bawe’ ch’ooj u yook, le beetik beey u k’aaba’o’.
También te puede interesar: El cangrejo azul: una lucha por la supervivencia
U yiche’ óol túuts’tak yéetel k’óomtaam, u boonile’ ch’ooj ba’ale’ yaan óol táampose’eni’. U nuuktakile’ óol tampose’en u boonil, ka’alikil le ku bin u xuultalo’obo’ óol chak k’aank’antak wa chaktak. U sóol u paache’ ku p’isik tak 16 sentiimetros u wóolisil, ts’o’okole’ kex 500 gramos u aalil. Ku yantal u k’exik u sóol u paach tak 60 u téenal ti’al u je’ets’el ts’o’ok u nojochtal.
Ku jaantik xíiwo’ob yéetel kayo’ob. Ts’o’okole’ u x ch’upul ba’alche’ilo’obe’ leti’e’ ku biinsik u ye’el táanxel tu’ux. Ichil jump’éel ja’abe’ je’el u ye’el maanal ti’ juntéen, ichil julio yéetel noviembre, ba’ale’ u jach piimile’ ku beetik octubre. Jach ma’alob u báab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
