Ti’al u káajbal u ja’abil 1974e’ káaj u beeta’al u múuch’kajtalil Alfredo V. Bonfil, tumen mokt’anta’ab u beeta’al ichil u nu’ukbesajil Plan de Repoblación del Estado de Quintana Roo, le beetike’, k’uba’ab u nu’ukulil u líik’sa’al 210 u p’éel najo’ob, yéetel ti’al u beeta’al bejo’ob, je’el bix u k’íiwikil.
Treeinta ja’abo’ob p’ata’ab chéen beyo’, ma’ j ts’a’ab meyaj mix ba’al k’a’abéet ti’ kaaj, ts’o’okole’ le je’elo’ mantats’ u k’áatik kajnáalo’ob yaan ta’alo’, ts’o’okole’ jujump’íit u yilko’ob bix u bin u nojochtal la baantaila’.
Yóok’lal le je’ela’, u áayuntamientoil Benito Juárez, ikil táan u meyaj Desarrollo Urbanoe’, káaj u múul meyaj yéetel aj jo’olbesaj máako’ob ti’ u múuch’kajtalil Bonfil ti’al u yila’al ka yanak u chíikulal le bejo’obo’, ti’al xan u yila’al ka yanak, tu paachil k’iin, taak’in ti’al u beeta’al ch’e’eno’ob tu’ux ka xi’ik ja’, beyxan uk’be’en ja’, u bejil u xíimbal máak, yéetel tuláakal ba’ax unaj u ts’a’abal ti’al u kajtal máak.
También te puede interesar: Ejidatarios ceden vialidades para llevar servicios públicos a Bonfil
“Káaj k k’a’abéetkunsik u muuk’il a’almajt’aan, ts’o’okole’ t ilaj bix je’el u páajtal u ts’íibta’al u bejo’ob, te’e Catastroo’, tumen t k’áataj u káartografiail, t ketaj lu’um, t jóok’saj tu’ux ku máan u bejilo’ob kaaj, ti’al u beyo’ u páajtal u ts’a’abal u k’áaxil tumen éejidatario’ob, ti’al túun u ts’a’abal u taak’inil u beeta’al meyajo’ob te’elo’”, beey tu tsolaj Armando Lara De Nigris, máax beetik u séekretarioil Desarrollo Urbano.
Éejidoe’ ti’ p’aatal kex ukp’éel kiloometros náach ti’ u noj kaajil Cancún, te’elo’ kaja’an kex 35 mil máaki’, beey je’ets’ tumen u jo’olpóopil u méek’tankaajil Benito Juárez, ba’ale’ xookil beeta’ab tumen Conteo de Población y Vivienda ti’ u ja’abil 2020e’ tu chíikbesaje’ chéen 19 mil 789 u túul kajnáalo’ob yani’.
Ichil yáax tuukul meyaje’, tukulta’ab ti’ le múuch’kajtalil kun tséenta’al wakax yéetel ti’ kun beeta’al kooli’, ba’ale’ yóok’lal bix úuchik u séeb nojochtal Cancúne’ ma’ béeychaj u yúuchul beyo’, ts’o’okole’ walkila’ óoli’ mix máak beetik kooli’, yéetel u ya’abil u kajnáalo’obe’ ku meyajo’ob ti’al u k’a’amal aj xíinximbalo’ob.
Baatsilo’ob ku taalo’ob ti’ péetlu’umo’ob yaan te’e xamano’, u ya’abile’ Durangoe’, k’ucho’ob tu múuch’kajtalil Alfredo V. Bonfil ka’aj káaj u kajtal máaki’, le beetik suukchaj u beeta’al cha’ano’ob ja’ab man ja’ab tu’ux ku jach u’uya’al paax ku yu’uba’al te’e xamano’.
Meyaj tukulta’an u beeta’al te’elo’, leti’ u ts’a’abal ba’ax k’a’abéet ti’al u yutsil kuxtal kaaj, tu yáax jaatsile’ ku táakbesa’al súupermansaanas 310 yéetel 311, leti’e’ tu’ux yaan u baantail Álamos, le asab úuchben yaan te’e noj kaajo’, ba’ale’ beyxan yaan u tuukulil u meyajta’al tumen jala’ach, ti’al náach k’iin yéetel ma’ seen náachili’, ka béeyak u ts’a’abal u ya’abil le k’áax yaan yóok’ol u noj bejil Huayacán yéetel u bejil Luis Donaldo Colosio.
“Yéetel le je’el káajo’ono’, ba’ale’ yaan k ts’o’oksik le uláako’obo’, je’el bix Doctores, ts’o’okole’ yaan uláak’ múuch’kajtalilo’ob. U tuukulile’ ka meyajta’ak u ya’abil le bejo’obo’ ti’al u p’áatalo’ob beey u ba’alumbáaj le kaajo’, tumen beyo’ je’el u ts’a’abal taak’in ti’al u beeta’al uláak’ ba’alo’obi’... ts’o’ok káajsik k meyaj Aguakan yéetel CAPA”, tu ya’alaj Lara De Nigris.
Yóok’lal bix yanik éejidoe’ ku tukulta’ale’, k’aak’as máak yani’, kajnáalo’obe’ tu ya’alajo’obe’ múuch’kajtalil, k’ajóolta’an beey “u kaajil Bonfil”, ku pakta’al beey jump’éel u kaajil naarkos, tu’ux ma’ táan mix u yokol poliso’ob dée áak’ab, kex yaan xan uláak’ máako’ob a’alike’ ts’o’ok u bin u chan ma’alobchajal bix u kaláanta’al kaaj te’elo’. U ye’esajile’, leti’e’ baatsilo’ob ku béeytal u k’iimbesajo’ob ja’ab man ja’ab, tu’ux ku yantal óok’oto’ob yéetel cha’ano’ob.
Bonfil baatsilo’ob yanchajo’ob jach tu káajbal te’elo’, láayli’ u beetik u suuka’anilo’ob, le beetik yaan tak tsíimin ku yila’ali’ yéetel máako’ob beetik cháarrería, ts’o’okole’ yaan xan kajtalilo’ob tu’ux ku tséenta’al aalak’o’ob, yéetel ya’ab máax ti’ uts tu yich béeisbol; baatsilo’obe’ táan u páa’tiko’ob ka ma’alobkúunsa’ak bejo’ob yaan te’elo’, yéetel ka ts’a’abak ba’ax k’a’abéet ti’al u yutsil yantalo’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
