Rulo Zetaka
Beey chichantako’, ku wéekel jump’éel u ch’aajil ja’ tu ka’anilil u le’ junkúul x ya’axche’, ku walk’ajal yéetel le iik’o’, ts’o’okole’ ku ts’u’uts’ik lu’um, ku ch’ulik u lu’umil le k’áaxo’. Leti’e’ ku je’el u yil u k’aay ch’áak, te’e chichan kúuchil tu’ux ku yantalo’, ku báanal uláak’ u ch’aajil ja’, uláak’ jump’éele’ ku jalikubáaj tu chuun che’ tak kéen k’uchuk lu’um, tu’ux u pak’maj u moots chiich lu’um.
Sáasil u yu’uba’al k’aay, u yojele’, kex tumen xaan u máane’, k’a’abéet u káajal u péek tak tu puksi’ik’al wiits, tumen ja’e’ mantats’ u taasik k’a’anan t’aano’ob. Ichil u kuxtal sáansamale’, Corale’ ku xíimbaltik u nojoch bak’pachil le k’áaxo’, tuláakal ba’ale’ ku ki’iki’ juum, ku je’ik bej, ku janal, ku chíimpoltik nukuch che’ob, ts’o’okole’ ku ch’a’ajóoltik u bin u páaktik u beel. Kéen áak’abchajake’, ma’ili’ k’uchuk u súutukil je’elile’, ku múuch’ulo’ob tsikbal yóok’lal ba’ax ku chíikpajal te’e ka’ano’ yéetel eek’o’ob, beyxan yéetel ba’ax tu náaytajo’ob jump’éel áak’ab aantes.
Te’e ja’atskab k’iino’, le ka’aj k’áax le cháako’, Corale’ táan u bin je’elel yáanal u nojoch tuunichile’, tumen ma’ uts tu yich u ch’u’ululi’, ts’o’oke’, ts’o’okili’ u ya’alal ti’ tumen Ramón, leti’e’ i’inaj kaja’an tu tséel u túunichile’, le k’iin je’elo’ yaan u nojba’altal. Le ba’ax ku na’atik xíiw beey jats’uts k’iine’ míin ma’ beey u pakta’al tumen úuricho’obi’, tumen u ti’alo’obe’ míin óoli’ jach ya’ab ja’. Ramóne’ káaj u líik’il tak ka’an tu súutukil úuchik u káajal u k’aay cháak. Corale’ úuchik u yilik k’iine’, jats’uts’ u yila’al tumen u yéetajile’, tu ya’alaj ti’ táan u bin, ts’o’okole’ tu k’ubéentaj ti’ tuunich tu’ux ku wenel, ka’alkile’, tu séebanil u péek i’inaje’, tu ki’iki’ óoltaj u yáax chowak ichkíil kun yantal tu kuxtal.
También te puede interesar: El paso del caracol
Looloch le bejo’, kex tumen úurich xíimbaltike’, láayli’ k’as jela’an u xíimbaltik, kex tumen pa’ate’ u péek yéetel u ki’ichkelem beyxan chichan wíinkilal; káaj u na’aksik tuunich, ti’ ku wenel yáanal u k’ab le mejen che’ob, ka’alikil u níib óoltik u kaláanta’al tuláakal kuxtal ku yilik yaan te’e yóok’ol bejo’, ts’o’okole’ je’el bix u bin u tsikbal yéetel uláak’ aj xíinximbalo’ob ku páaktik u beelo’ob te’e ka’ano’, láayli’ tu tojil le tu’ux ku bin leti’o’, ku yilik cháake’ tu t’anajo’ob tuláakalo’ob ichil u máasewal t’aanilo’obi’, ts’o’okole’ páayt’anta’abo’ob ti’al u bino’ob tak Corazón de la Montaña.
Te’e náacho’, te’e Corazóno’, ti’ ku bin u líik’sa’al u múuch’tambalil u’uyaj yéetel t’aan, x koompas, je’el bix k’ajóolta’ano’ob ichil tuláakal u ba’alche’ilo’ob yaan ich k’áaxe’, tu káajsajo’ob xíimbalil tu xiik’ jela’an ch’íicho’ob, ti’al u k’uchulo’ob tak Slumil K’ajxemk’op (La tierra insumisa). Ku ya’aliko’obe’, ti’al u k’ajóoltiko’ob uláak’ x koompaso’ob ma’ kaja’ano’ob ich k’áaxe’, le yano’ob te’e noj kaajo’obo’, le asab jela’antako’obo’ tumen tak u k’aaba’ úuricho’obe’ yaanal bix u k’aaba’ob, ts’o’okole’ mix ti’ Ramón yaan u láak’o’ob te’elo’, yéetel ja’e’ yaan k’iine’ ku béeytal tak u jáaxtik iik’, ma’ chéen u chuun che’obi’. Coral tu tukultaje’, táan u t’a’analo’ob ti’al le múuch’tambalo’, ba’ale’ je’el bix u máan k’iine’ tu na’ataje’, yóok’lal u séeba’anil úuchik u k’aay cháake’, k’uben t’aan túuxta’abe’ mina’an u ki’iki’ óolil x kuklim, chéen jáanjan túuxta’ab je’el bix u k’a’ananil péek u yik’el kaab.
Ka’aj p’áat óoli’ chéen ka’ap’éel k’iin ku binetik ti’al u k’uchule’, che’obe’ káaj k’as núup’ulo’ob, beey táan u ta’akiko’ob yéetel táan u kaláantiko’ob lalaj xáak’ab ku ts’áak tuláakal máaxo’ob ku máan yáanale’. Kéen áak’abchajake’ ku yu’ubal u wáak’al k’áak’, ba’ale’ ma’ táan u taal ti’ k’áak’ tu’ux ku tsikbal koompas, tumen ku óoli’ asab nojoch u yu’ubal, ooxole’ jach táaj ku jaats’ xan, náats’al ts’o’okole’ ku p’atik sajbe’entsil óol. Ka’ap’éel áak’ab úuchik u máansik Coral beyo’, yéetel u chi’ichnakil le k’uben t’aan ku bin u yu’ubo’, yéetel tumen ku yu’ubike’ je’el u chúukpajal u yóol u beet je’el ba’axak ka k’áatak ti’ ka u beetej.
Ka tu chukaj 0600e’, tu yilaj juntúul u k’ajóolal, boox nook’, máax tu ki’iki’ k’amaj. Dignidade’ tu k’ajóoltaj Coral jayp’éel k’iino’ob paachil, ka’alikil táan u kaambal ti’al u beetik u proomotorail toj óolal. Coral yanchaj u bin ti’al u yilik bix u máan ba’al te’elo’ yéetel bix u p’áatal u chíikulal k’iin, je’el bix xan bin u túumbenchajal tuláakal ba’al sáansamal. Ba’ax a’alabe’ séeba’an úuchik u ya’alal, ba’ale’ tu ka’atúulalo’obe’ tu méek’ajubáajo’ob yéetel u puksi’ik’alo’ob tumen náach yaniko’ob. Unaj u much’ikubáajo’ob te’e k’íiwiko’, tumen láas 0700e’, leti’ kéen a’alak le k’uben t’aano’.
Te’e chan tu’uk’ilo’, óoxtúul koompas yani’, ka’atúul ti’ le je’elo’obo’ táant u k’uchulo’obe’, ts’o’okole’ u paakato’obe’ óol éek’jo’olch’e’en yaanik. Le yaan u p’óoko’, leti’e’ óoxtúulo’, leti’e’ máax náats’ tak te’e mikrofoonóo. K’uben t’aan tu túuxtaje’ sáasil, ts’o’okole’ yaan u muuk’, je’el bix 27 ja’abo’ob paachil, k’aak’as jala’ache’ tu cha’aj u k’uchul tu xuul aj k’atuno’ob, máaxo’ob ma’ táan u kaniko’ob múul yantal yéetel wiits, mix táan xan u táan óoltiko’ob ba’ax k beetik, le beetike’ ook u loobilto’ob le uláak’ ka’atúul koompas yano’ob te’e tu’uk’o’, ts’o’okole’ tu yoksajo’ob saajkil ti’ tuláakal u kaajilo’ob le koompaso’obo’.
Ku t’o’oxol ba’ax k’a’abéet u beetik tuláakal máak, noj t’aane’, k’u’ub ti’ to’on úuricho’on, tumen a’alab to’on ka bin k biins t’aan, walkila’ táan k xíimbaltik u puksi’ik’al máaxo’ob táan u líik’siko’ob uláak’ lu’umilo’ob ti’al u yantal kuxtal, ti’al u yúuchul múul xíimbal yéetel ti’al u yáantaj je’el bix ka béeyak u beeta’al, ti’ bix kun ilbil táan u máan k’iin, yéetel bix yanik ba’al, ti’al beyo’ u je’elsa’al túumben ba’ateltáambal kun wáak’al tu táan máaxo’ob yano’ob te’e wiitso’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
