Kéen ts’o’okok u k’áatal yóok’ol u golfoil Méxicoe’, chachak kaal ts’unu’une’ (Archilochus colubrises) ka’anan yéetel wi’ij u k’uchul tu jáal ja’ilo’ob Yucatán, ts’o’okole’ óoli’ talamk u kaxtik tu’ux u je’elel yéetel ba’al ti’al u jaantej.
Ichil u baatsil le chan ch’íich’a’, le je’ela’, juntúul ti’ le asab chichantako’obo’, ts’o’okole’ Beey u k’aaba’o’ tumen u k’u’uk’mel u kaale’ chaktak, ba’ale’ kéen ju’uluk tumen k’iine’ ku chíikbesik u jejeláasil boono’ob rubí. “U boonile’ yaan ba’al u yil yéetel tu’ux ku ju’ulul tumen k’iin; ts’o’okole’ beey u béeytal u yila’al wa leti’”, tu tsolaj Vanessa Martínez García, máax jo’olbesik u múuch’kabil Proyecto Santa María, ku meyaj ti’al u kaláantik ch’íich’o’ob yéetel k’áax tu’ux ku yantalo’ob tu lu’umil Yucatán.
También te puede interesar: Colibrí garganta rubí, hambriento viajero que llega a la península de Yucatán
Le chan ba’alche’a’ kaja’an tu xamanil áamrikaano kóontinente -Estados Unidos yéetel Canadá- ba’ale’ kéen k’uchuk u k’iinilo’ob ke’elile’ “ku yéemel” tak tu chúumuk-noojolil México; ts’o’okole’ je’el bix uláak’ u xíinximbal ch’íich’o’obe’ ku kóojol tu petenil Yucatán.
Ba’ax p’atik ich sajbe’entsil u kuxtal le chan ch’íich’a’, je’el bix uláak’ ch’íich’o’obe’ ku máan xíinximbalo’obe’, leti’ u k’askúunta’al tu’ux ku kajtalo’ob. Tumen kéen k’uchko’ob ka’ache’ u yjelo’ob yaan tu’ux u kóojolo’ob, ba’ale’ walkila’ kéen taako’obe’, ku yilko’obe’ ts’o’ok u beeta’al najo’ob wa kaaji’.
