Ichil ba’ax a’alab tumen u j kroonistail noj kaaj, Aarón Duráne’, u Ayuntamientoil Kaanpeche’, tu je’ek’abtaj u joolnajil u kúuchil u muka’al aanimáas San Román, ti’ najilo’ob k’uje’ yaan kúuchilo’ob yéetel k’áax ti’al u mu’ukul máak wa ti’al u ts’a’abal kriiptáasi’. Le asab naats’ yanik ti’ le Santísimoe’, u ti’al máaxo’ob ayik’al, politikóos wa k’a’anan máak te’e noj kaajo’.
Tu ja’abil 1787e’, k’ajla’ay ts’íibta’abe’ tu chíikbesaj jeets’il beeta’ab tumen bíirreinatóo, tu’ux a’alabe’ unaj u beeta’al jump’éel kúuchil muuk, ba’ale’ ka’aj ila’ab ma’ táan u chíikpajal meyaj ku beeta’ale’, Hilario Hartachoe’, tu kaxtaj bix u beeta’al le kúuchilo’.
También te puede interesar: El cementerio de San Román mantiene una estructura ''elitista''
Láayli’ te’e ja’abo’, Mariano Péreze’, juntúul áalbañile’ tu ya’alaje’ wa ka bo’ota’ak ti’ 4 mil 500 pesose’, je’el u beetik le kúuchilo’. Ti’al túun 1818e’ leti’ ka’aj ts’o’oksa’ab u beeta’al tumen Pérez, ba’ale’ tu ya’alaje’ ko’ojchaj jump’íit ti’ le beyka’aj yáax tukulta’abo’, tumen k’uch tak 4 mil 904 pesos; kúuchile’ k’uba’ab ti’ j k’iin José Benito Canto Sosa.
Kex tumen je’ets’ unaj u káajal u k’a’abéetkunsa’al le kúuchilo’, j k’iine’ ma’ tu yóotaj u beeti’, ku tukulta’ale’ beey beeta’abiko’ tumen najil k’uje’ ch’éen u k’amik taak’in ikil u beetik jayp’éel meyaj yóok’lal le aanimaso’ob yaan te’e kúuchilo’. Le beetike’, Reye’ yanchaj u líik’sik u t’aan tu táan u jala’achil u lu’umil Yucatán, tumen te’e k’inako’obe’, Kaanpeche’ ma’ u jatsmajubáaji’.
19 ti’ marzo ti’ u ja’abil 1821 ka’aj je’ek’abta’ab u joolnaajil le kúuchilo’; p’ata’ab tu k’ab j k’iin Manuel Carroz, yéetel tu súutukil úuchik u k’a’aytal u káajal u meyaji’.
Tu kúuchil muuk San Románe’ ojéela’an ti’ yaan u reestosil u baatsil Castilla, McGregor, Villada, del Toro, Trueba, Urbina, Baranda, ichil uláak’ máako’ob tu jatsikubáajo’ob ti’ u petenil Yucatán; yaan tuunich tu’ux póola’an u k’aaba’ masono’ob, ba’ale’ ts’o’ok u sa’atalo’ob. José María Ortegae’, leti’e’ yáax máax muka’ab te’elo’, juntúul j meyaj máak, ma’ politikoi’, mix masoni’, mix ayik’ali’.
Ts’o’ok 200 ja’abo’ob yanak le kúuchila’. Chika’an tu’ux yaan u ayik’al aanimasi’ tumen beeta’an u najil yéetel maarmol wa uláak’ ki’ichkelem nu’ukulo’ob, ka’alikil uláak’o’obe’ chéen yéetel yeso wa seemento beeta’an.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
