U yalabil ba’al, ba’ax ku seen jóok’ol te’e noj kaajo’obo’, mola’ayo’ob, beyxan u meyajta’al lu’um yéetel u mola’ayil u tséenta’al k’éek’eno’obe’ ku beetiko’ob u jelpajal ba’al te’e jáal ja’o’, yéetel ti’ uláak’ ja’ob yaan tu péetlu’umil Yucatán, beey tu ya’alaj Maria Leticia Arena Ortiz, máax jo’olbesik u xookil Licenciatura en Manejo Sustentable de zonas Costeras, ku ts’a’abal tumen Escuela Nacional de Estudios Superiores (ENES), ichil Universidad Nacional Autónoma de México (Unam).
“Jach chika’an ba’ax ku meyajta’al wey lu’ume’, ba’ax seen nu’ukulo’ob yéetel ba’alo’ob ku k’a’abéetkunsa’al kéen tséenta’ak k’éek’en, kéen pa’ak’ak lu’um, tumen k’ucha’an tak te’e jáal ja’o’”, tu ya’alaj.
Yaan ba’alo’ob kaxta’ane’ ku beetik loob ti’ u toj óolal yukatekoilo’ob, beyxan ti’ ba’alche’ob kuxa’ano’ob ich ja’. Le beetike’, leti’e’ tu ya’alaj u k’a’ananil u k’éexel u tuukul máaxo’ob beetik noj meyajo’ob te’e lu’uma’, ti’al u káajal u kaláanta’al yóok’ol kaab kex ka beeta’ak.
También te puede interesar: Sobrexplotación de recursos afecta la costa yucateca: Leticia Arenas
Wa ku k’askúunta’al ja’e’, ku taal ya’abach talamilo’ob tu toj óolal wíinik; ts’o’okole’ uláak’ ba’ax tu ya’alaje’, leti’e’ “bix k’askúunta’an ba’ax ku yila’al” tumen kéen k’éexek bix u k’a’abéetkunsa’al lu’um ti’al u beeta’al uláak’ najo’obe’, ku k’ujsa’al tak tu’ux yaan le ja’o’, tumen ku yoksa’al ba’alo’ob beetik u k’astal.
Beey túuno’, x ka’ansaje’ tu ya’alaj tuláakal meyajo’ob ku beetik wíinike’, je’el bix le k’aasil ja’ ku jóok’ol ti’ najo’ob yéetel ma’ patal u meyajta’alo’obi’, je’el bix ts’a’aban ti’ jeets’ulo’ob, ku wéekel te’e lu’umo’, ts’o’okole’ le je’elo’ ku k’uchul tak tu’ux ku yantal u beel ja’, yéetel le je’elo’obo’ ku yáalkab ichil u t’o’olbejil ts’ono’otob.
Beyxan tu tsikbaltaje’, u seen k’askúunta’al ja’ yéetel yóok’ol kaabe’ ku beetik u séebchajal u pa’ak’al to’on je’el ba’axak k’oja’anile’ tumen ba’ax beetik u ts’a’ayale’ jíilk’ab yanik, ba’ale’ láayli’ xan ma’ patal ti’al ba’alche’ob yéetel xíiwo’ob kuxa’ano’ob te’e yóok’ol kaaba’. “Wa k loobiltik utsil kuxtal yaane’, tuláakalo’ob k bin bo’otej”, tu k’a’am a’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
