Francisco Rosado May yéetel Rosario Ruiz
Méxicoe’ jump’éel noj lu’um mantats’ u beetik u jóok’ol máak kajtal táanxel tu’ux, u ya’abile’ ku bin Estados Unidos, ba’ale’ ti’ u jach ts’ook túumben péetlu’um yanake’, Quintana Roo, yaanal bix u yúuchul ba’al. Weye’, ja’ab man ja’abe’ ku k’uchul u miyoonesil aj xíinximbalo’ob, ba’ale’ uláak’ ya’abach máak xan ku k’uchul kajtali’. U jejeláasil t’aano’ob ku yu’uba’al, u jejeláasil ba’al suuk u beeta’al yéetel jejeláas tuukulo’ob yaan xan, ba’ale’ ku múuch’ulo’ob te’e lu’um isíinsa’an tumen u k’áak’nabil Caribe.
Quintana Roo k’ajóolta’an tumen u lu’umil táanxel kajil máako’ob, je’el bix u k’a’ayal tu iimnoil, tu’ux ku ch’a’achibta’al u k’aaba’ le yáax táanxel kaajil máak k’uch te’elo’”: u k’u’ yaabilaj yanchaj ichil u xa’ak’an ch’i’ibal Gonzalo Guerrero yéetel Zazil”. Sak wíinik tu síijubáaj ti’ maaya kaaj yéetel u baatsile’, tu k’amajo’ob uláak’ máako’ob kóojo’ob te’elo’; tu gloriietail yaan tu yookbal Chetumale’ ts’a’aban u wooj wíinkilal le ka’atúul máako’oba’, tu’ux ku chíikpajal u jejeláasil miatsil ku múuch’ulo’ob te’ela’.
También te puede interesar: Esa Torre de Babel llamada Quintana Roo
Ichil ba’ax chíikpaj tu xookil Censo 2020e’, u péetlu’umil Quintana Rooe’ leti’e’ péetlu’umil tu’ux yaan u asab ya’abil táanxel kajilo’ob máako’ob, ichil tuláakal México. U yantal máax bin ti’ u jeel noj lu’umo’obe’, ma’ jach táaj ya’abi’, ts’o’okole’ le ku bine’, ku bin Estados Unidos, yéetel ku chíikbesik chéen u 0.1% ti’ tuláakal mexikoilo’ob ku bino’ob kajtal ti’ uláak’ noj lu’umo’ob.
Péetlu’umo’on tu’ux yaan ya’abach kajnáalo’ob ku bino’ob Quintana Roo leti’ le je’elo’oba’: Yucatán, Chiapas, Tabasco, Ciudad de México yéetel Veracruz. Beyxan ku yantal uláak’ táanxel kaajil máako’ob ti’ uláak’ noj lu’umo’ob, je’el bix tu Xamanil, u CHúumukil yéetel u Noojolil América, ba’ale’ yaan xan uláak’ ku taalo’ob Europa, Asia yéetel África. Le je’ela’ ku ts’áak k na’at ba’axten jach ts’o’ok u ya’abtal xíinximbal máako’ob te’ela’, tumen yaan ki’ichkelem ba’alo’ob ti’al ilbil, yaan miatsil yéetel k’ajla’ayil; Quintana Roo ku kóolik máak ti’al xíimbalta’al, ba’ale’ beyxan ti’al u ts’a’abal taak’in u beeta’al meyajo’obi’.
Maayaob kuxa’ano’ob tu péetlu’umil Quintana Roo te’e k’iino’oba’, ku múul yantalo’ob yéetel uláak’ kaajo’ob te’e lu’umo’. Atlas beeta’an tumen Instituto Nacional de Pueblos Indígenas ku ya’alike’ te’e péetlu’umo’ yaan 39 u p’éel máasewal kaajo’ob ti’ le 68 yaan tu noj lu’umil México.
Sáasil yanik Quintana Rooe’ jejeláas u ch’i’ibal walkila’: máasewal máak yéetel le ma’atecho’; sak yéetel boox máak jejeláas ba’ax oksaj óoltik yéetel jejeláas t’aano’ob u yojelo’ob. Jach jela’an ti’ le bix yanik tu ja’abil 1511, walkil 510 ja’abo’ob, ka’aj k’uch Gonzalo Guerrero tak tu lu’umil Yucatán.
Gonzalo Guerreroe’ jach tu beel u chíikbesik bix úuchik u yantal yáax táanxel kajil máak tak te’e lu’uma’; yaanal u miatsil, yaanal t’aan ku beetik, ts’o’okole’ p’áat kajtali’ yéetel tu kanaj kuxtal beey maaya wíinik.
Kex xak’alta’ak uláak’ ba’alo’ob yóok’lal u kuxtal le máaka’, ku páajtal u yila’al bix úuchik u káajal u yantal uláak’ ba’alo’ob ti’ yaanal miatsil ichil le u ti’alo’, jejeláas miatsilo’ob múul yanchajo’ob te’e lu’uma’. Le bix úuchik u ti’alintik maaya miatsile’ ma’ táan u k’áalal ichil u t’aanil transculturización. Jach talam u ya’alale’ tu láaj k’exaj ba’ax u kanmaj ti’ u miatsil ti’al u kanik uláak’ túumben. Leti’e’ tu kanaj ba’alo’ob ti’ mayaobi’, ba’ale’ leti’ob xane’ yanchaj ba’alo’ob tu kanajo’ob ti’ leti’. Yanchaj uláak’ ba’alo’ob, je’el bix le ba’ax ku beeta’al kéen yanak ba’ateltáambalil, tumen ya’ak’paj ba’ax u yojel Guerrero yéetel ba’ax u yojel maayaob.
Bejla’e’ Quintana Roo ku much’ik jejeláas miatsilo’ob, ba’ale’ yóok’lal beyka’aj yéetel bixe’, óol talam u je’ets’el jach chéen jump’éel u yichil. Te’ela’ yaan u jejeláasil u juumil káastelan yéetel káastelan maaya, tak spanglish; judíos ku chíimpoltiko’ob sabbat, argentinos ma’ táan u wenelo’ob wa ma’ tu yuk’iko’ob mate yéetel sak wíinik ku jaantik taapas.
Tu péetlu’umil Quintana Rooe’ ku yu’ubal reggae, u ti’al “Suéñame Quintana Roo”, yaan u nook’il chicleros yéetel le ku chíikpajal chúumuk yéetel noojol, beyxan u yiipil u chúumkil le péetlu’umo’, wa u nook’il chetumalilo’ob, ba’ale’ mix jump’éel tu juunal mix much’a’ane’, ku p’éelilkunsik u táan ichil miatsil wa u jejeláasil miatsil yaan te’e péetlu’uma’. Ba’axten wale’, ma’ wáaj k’a’anankúunsa’ak le chíikulalo’oba’ ti’al u je’ets’el u táan ichil miatsil. Ma’ xaan wa leti’. Ba’ale’ chíikulalo’ob je’el bix le yaan Veracruz, Tabasco yéetel Yucatán, yanchaj tu jo’oloj ya’abach ja’abo’ob.
K’a’anan wáaj túun u pakta’al ba’al de yaanal bixij, ti’al u páajtal u much’a’al le jejeláasil chíikulalo’oba’ ti’ jump’éelili’ lu’ume’. Jach wáaj k’a’abéet to’on le chíikulalo’oba’, wa ku páajtal k p’áatal beyo’, x ma’ chíikulali’. Yaan jejeláas ba’ax ku páajtal u núukik, míin mix ba’al ti’ xan mina’an jump’éelili’ ich, ba’ale’ míin ma’ xan u jach ma’alob ba’alil.
U jaajile’ ichil u xe’ek’il ba’al yéetel jejeláasile’, yaan ya’abach t’aano’ob yéetel suuka’anilo’ob muuch’ul te’e péetlu’uma’, ts’o’okole’ kex ma’ ojeláan bix u nu’ukil u yantale’, ku meyaj tu beel.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
