Jo’ ku k’iimbejsa’al bejla’e’ ja’ajats yanik. Ts’o’ok u jach nojochtal, ich u jach p’íitipil k’iin, le beetike’ yaan máax a’alike’ ta’aytak u wáak’al. Ba’ale’, le noj kaaja’ ku kóolik máak, ki’ichkelem u yila’al tumen u jeel máako’ob. Jaaj u t’aan u ka’ap’éel tuukulil. Noj kaaje’ ku beetik u yantal u náachtal u tuukul jo’opóopo’ob yéetel kajnáalo’ob kéen yanak u je’ets’el bix kun kaláantbil wa bix kun ma’alobkúunsbil u yutsil kuxtal máaxo’ob yaano’ob te’elo’.
Unaj u chíimpolta’ale’, tu táan u noj kaajil México, u péetlu’umil Yucatán yéetel u noj kaajil Jo’e’, ki’iki’ lu’um ti’al u yantal máak. Le ts’ook k’aaba’ ma’ u jach táaj no’ojanil kaaji’, ba’ale’ leti’e’ tu’ux jach táaj máalo’ob yanik kananil, ya’abkunsa’an náajal, ma’ ya’abach máak p’aatal mina’an meyaj ti’, ya’abach máak ku táakpajal kéen beeta’ak yéeytambal, le beetik ku na’atal xane’ táakmuk’ta’an máaxo’ob beetik u jo’olpóopilo’obi’.
También te puede interesar: Cumpleaños de una Mérida fragmentada
Kex beyo’, ya’abach u jaajil kaaj kuxa’an te’ela’. Ka’ache’ yaan junjaats kaaj “kaja’an tu’ux yaan áadokin” wa “u máakilo’ob k’íiwike’” ti’al u na’atale’ yaanal tu’ux yano’ob ti’ le baanta’ob tu’ux ts’o’ok u k’uchul páabimentoi’, wa ti’al u sáasilkunsiko’obe’ yaanal tu’ux yano’ob ti’ máaxo’ob “yaan ti’ baarioso’obi’”, ba’ale’ walkila’ asab chika’an u ja’ajatsil kaaj: chika’an máaxo’ob kaaja’an xaman, noojol, wa tu bak’pachil noj kaaj; máaxo’ob kaja’ano’ob ti’ le jaatskajilo’oba’ ya’abach ba’al ku ye’esiko’ob: ma’ juntakáalili’ máax k’ucha’an kajtal Temozón ti’ máaxo’ob yano’ob Caucel wa Dzununcán, le beetik walkila’, jo’ilo’obe’ ts’o’ok u ja’ajtspajalo’ob kéen ila’ak tu’ux u taal máak yéetel tu’ux kaja’an walkila’, beyxan ba’ax kúuchilo’ob ku xíimbalta’al, wa ma’.
To’one’ ka’ajnáalo’ob ti’ noj kaaj-kúuchil wenel, beyxan to’on máaxo’ob yano’on ti’ noj kaaj tu’ux chéen jump’éel u beelil yaan ti’al u jóok’ol wa u yokol máaki’, ts’o’okole’ mix ya’ab kamionilo’ob yani’, beyxan leti’e’ kajnáalo’on tu’ux mina’an ba’ax k’a’abéet ti’al u kajtal máak, máaxo’ob k’áatik ka utsak u wenel ka’alikil le yano’ob tséelike’ ku k’a’amkach u’uyiko’ob paax; ba’ale’ u jaajile’, ts’o’ok u jach táaj nojochtal le kaaja’, le beetik mix táan u taal to’on k t’anik máax kaja’an tak tséel. Tu noj kaajil Jo’e’ ts’o’ok u sa’atal kúuchilo’ob ti’al u múuch’ul máak, tu jeele’ ts’a’aban kúuchilo’ob ti’al u yantal máax kéet yanik, ts’o’okole’ chéen jaytúul máak ku yantal u páajtalil ti’ u k’ajóoltik tuláakal le noj kaaja’. Ma’ k’a’anantak kúuchil Plaza Grande mix Paseo Montejo ti’al máaxo’ob suuka’an u sutikubáajo’ob Circuito Colonias yéetel Periférico.
Jach náach ku máan k paakat ti’ le noj kaaja’ ti’ bix úuchik u yila’al tumen Gonzalo Cámara Zavala, ichil Catálogo histórico de Mérida. Ts’o’okole’, wa ku jeel xoka’al le pik’il ju’una’ je’el u naak’ ti’ máak u yilik beyka’aj u ba’alumbáaj noj kaaj ts’o’ok u pe’etchajal. U nojochtal Jo’e’ unaj u yúuchul, kex tumen ma’ táan u k’a’abéetkunsa’al k’íiwik wa paarkée ti’al u much’ikubáaj kajnáalo’ob. K Plaza de la Constitucióne’ mina’an u muuk’ ti’al kaaj, je’el bix Zócalo yaan Ciudad de México, ts’o’okole’ tak u cha’anil káarnabale’ ma’ táan u much’ik le beyka’aj máak suuk u táakpajal kéen t’a’anako’ob ka’ach tumen Momo.
Ma’ ya’ab u péek u yóol máak ti’al u yu’ubal tumen jo’ilo’obe’ u ti’alo’ob le noj kaaja’. Ti’ ya’abach máak láayli’ p’aatal tu tuukul u ch’a’akal che’ob, u beeta’al noj kúuchilo’ob yaan u seten k’a’abéetkunsiko’ob u muuk’ sáasil mina’an u xuul; maas ma’ talam yéetel maas ma’ ko’oj u tse’elel gloriietáas mix woojwíinkilalo’ob, wa ku ke’etel yéetel u yantal u chíimpolta’al u jejeláasil wíinik yaan ti’al u yantal tsikbal yéetelo’ob, ba’ale’ u jaajile’, leti’e’ noj siibal unaj u ts’a’abal ti’ le noj kaaj táan u k’iimbesik 480 ja’abo’ob, tumen yóok’lal u k’iinil u k’aaba’, wa yóok’lal Reyese’ unaj u yu’ubik u kajnáalilo’obe’ méek’t’anta’ano’ob tumen u lu’umilo’obi’, kex beyka’aj jela’an máak, tumen beyo’, yaan u páajtal u líiksa’al u kaajil Jo’ tu’ux ka béeyak u yantal tuláakal máak; ti’al k na’atik xane’ ma’ k’a’anan k chíikbesikbáaj a jujuntúulil, tumen u k’a’ananile’ u núup’ul tuláakal u ja’ajatsilil.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
