Úuchben kúuchil k’a’abéetkunsa’an ka’ach beey kuartel, yéetel Capilla de Nuestra Señora de la Inmaculada Concepcióne’, táan u jats’utskíinsa’alo’ob ikil táan u beeta’al jump’éel nu’ukbesaj ti’al u yutskíinsa’al yéetel u kaláanta’al kúuchilo’ob, jo’olbesa’an tumen Instituto Nacional de Antropología e Historia. Le kúuchilo’oba’ ti’ yano’ob tu k’íiwikil u kaajil Tinum yéetel táaka’an ichil nu’ukbesaj ku beeta’al ti’al u yutskíinsa’al kaaj, beeta’an tumen Secretaría de Desarrollo Agrario, Territorial y Urbano (Sedatu).
Kuartele’ kaxta’ab tu winalil julio, ti’ u ja’abil 2021, úuchak u beeta’al u nu’ukbesajil u kaxta’al úuchben kúuchilo’ob, ts’o’okole’ máaxo’ob jach kambanaja’ano’ob yéetel ku meyajo’ob ichil u mola’ayil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) tu kaajil Pisté, tu’ux béeychaj u je’ets’el kúuchile’, k’a’abéetkunsa’ab ka’alikil táan U Ba’ateltáambalil Castas.
También te puede interesar: Restauran capilla y vestigios de un cuartel militar en Pisté
Meyajo’obe’ jo’olbesa’an tumen u jaats meyajil Arqueología ti’ u kúuchil Centro INAH Yucatán, tu’ux táaka’an José Francisco Osorio León yéetel Francisco Pérez Ruiz, máaxo’ob meyajt u tsoolil ba’ax kaxta’ab: leti’e’ yáaxo’ob beeta’ab ti’ u siigloil XVIIIo’, tu’ux yaan u naabeil yéetel kóontrafuertees ti’ kúuchil ku meyaj ka’ach beey najil k’uj ti’ le kaajo’; le uláak’o leti’e’ kuartelo’, ba’ale’ kex ma’ jach nojoche’, jach k’a’anan ti’al k’ajla’ayil, tumen leti’e’ tu’ux chúun u poolil aj k’atuno’ob te’e baantaob, ichil u siigloil XIX yéetel ti’al u káajbal siiglo XX.
Úuchak u kaxta’al u yalabil le kúuchila’, ojéelta’ab meyajnaj ka’aj yanchaj Maaya Ba’ateltáambal, ichil u ja’abil 1847 yéetel 1901, ts’o’okole’ walkila’, ti’ yaan tu k’íiwikil u kaajil Pisté, yéetel ma’ táan u xáantal kéen béeyak u je’ebel ti’al u k’ajóolta’al tumen kaaj.
U Capillail le kaajo’ táan xan u yutskíinsa’al tumen INAH, ti’al u p’áata’al jach je’el bix le ka’aj yáax beeta’abo’, tak yéetel u nu’ukulil le k’iino’obe’.
Le kúuchila’ jach k’a’anan tumen úuch káajak u xo’okol ba’al tu yóok’lal, je’el bix ka’aj yáax k’uch aj xaak’alo’ob tu yúuchben kaajil Chichén Itzá, tumen ti’ j p’áato’ob wenel ka’aj k’ucho’obi’, ts’o’okole’ yaan xan jayp’éel tuunich póolano’ob yéetel ts’a’abano’ob ka’ach ti’ le úuchben kúuchilo’.
Beey túuno’, máax jo’olbesik Centro INAH Yucatán, Eduardo López Calzada, tu ya’alaje’, le meyaj ku taal u beeta’al Pistée’, jach k’a’anan tumen táan xan u táakbesa’al kajnáalo’ob ti’al u múul meyajo’ob yéetel arkeologos, áantropologóos, yéetel utskíinajo’ob ti’ le mola’ayo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
