Wakp’éel kiloometróos náach ti’ u noojolil u k’áak’náabil Cheleme’, ti’ yaan tuulum k’a’abéetchaj ti’al u kaláanta’an u noj kaajil Jo’. Ma’ ya’ab máax u yojel beyka’aj saajkil yaan ka’ach te’e noj kaajo’ wa k’uchuk okol j ookolo’obi’; ba’ale’ ikil táan u beeta’al múul meyaj ichil Ecoaventura Yucatán yéetel aj xak’al xook Jorge Victoria Ojeda, táan u beeta’al u xíimbal bejil ti’al ka béeyak u k’ajóolta’al le úucben ba’al yaan te’e ich k’áaxo’.
Tuulumo’obe’ beeta’ab ti’al u bak’pachta’al u noj kaajil Jo’. Ku tukulta’ale’ j ookolo’obe’ chéen Kaanpech yéetel Bacalar ku k’uchulo’obi’, ba’ale’ ti’al u siigloil XVII káaj xan u kaláanta’an Jo’, tumen ila’ab yaan sajbe’entsil ti’al le kaajo’.
“K’a’anan k tukultik saajkil te’e k’inako’obe’ tu beetaj u péek kaaj. Kin wa’alik tumen walkila’, náach k ilik -maanal 30 kms tak te’e jáal ja’o’- ba’ale’ bix u yu’ubal ka’ach tumen kajnáalo’ob te’e k’iinao’obe’, tu ya’alaj j xak’al xook ti’ tiskbal tu beetaj yéetel La Jornada Maya.
También te puede interesar: Organizan excursión a las trincheras que defendían a Mérida de los piratas
Ti’al u sigloil XVIe’ káaj u kananil tu baantail le xamano’, u ya’abile’ ti’ j beeta’ab tu baantail golfo tu’ux yaan Kaanpech, yéetel uláak’o’ob te’e lak’ino’, tu’ux yaan Quintana Roo.
“U kúuchil kanan ts’a’aban Chuburná, Ixil, Sisal, Santa Clara, jump’éel u t’o’olil che’, tu’ux ku na’akal máax ku kanan ti’al u jach ilik ba’ax yaan te’e k’áak’náabo’, yéetel ti’al u yilik wa ku máan chemo’obi’. Leti’e’ yáax ba’ax j ts’a’ab ti’al u kaláanta’al jáal ja’”, tu ya’alaj.
Tu jo’oloj le je’elo’, leti’ ka’aj túuxta’ab beetbil tuulumo’ob ti’al u kaláanta’an bejo’ob ku taalo’ob te’e jáal ja’o’ tak tu kaajil Jo’. Beey túuno’, te’e k’iinako’obe’ u jach noj meyajile’ leti’e’ máax ku kanano’.
“Meyaj ku beeta’al walkila’, ti’al u chíikbesa’al le úuchben yéetel k’a’anan kúuchilo’oba’, tumen ma’ jach k’ajóolta’an tu lu’umil Yucatáni’”, tu tsikbaltaj Roberto Casares, máax péektsiltik le xíimbal bejila’.
Ti’al u páajtal u bin máake’, ku páajtal u xak’alta’al u kúuchil Facebook Ecoaventura Yucatán, tu’ux yaan xan u ts’a’abal u tsikbalil kaambal yóok’lal le je’ela’. U bin máake’ x ma’ bo’olili’ yéetel láas 6 ja’atskab k’iin ku jóok’olo’ob, tu joolnajil Carls Jr, yaan tu bejil u bin máak Progreso.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
