Yucatáne’ leti’e’ ka’ap’éel noj ichil u péetlu’umil México, tu’ux chan ka’anchaja’an u taasil muuch’ul ti’ ko’olel saatal, beey chíikpaj ich xookil beeta’ab tumen Data Cívica.
Ichil ba’ax jts’a’ab k’ajóoltbil tumen Georgina Jiménez, máax jo’olbesik u jaats meyajil Contenido y Montserrat Pérez, ti’ le múuch’ila, tu ya’alaje’ u taasail ko’olel saatale’ ku náakal tak 359.12 ichil lalaj 100 mil kajnáal de ko’olel.
Ba’ax a’alabe’, ku tsolik, jch’a’ab ti’ ba’ax jóok’sa’an tumen Registro Nacional de Personas Desaparecidas y No Localizadas (RNPDNO), tu’ux much’a’an u xookil beeta’ab ichil u ja’abil 1968 tak 2022.
Ichil le ja’abo’obo’, ts’o’ok u sa’atal 4 mil 240 u túul ko’olel, yaan u ja’abil ichil 10 tak 24, tu péetlu’umil Yucatán, a’alab.
Ko’olelo’ob táakano’ob ich Data Cívica, feminista múuch’kabil k’a’abéetkunsik xaak’alo’ob yéetel téeknolojia beeta’al ti’al u meyajo’ob yóok’lal u páajtalil wíinik, tu ya’alaje’ yéetel xookil beeta’ab te’e k’inako’obe’, tukulta’ab óoli’ beyka’aj u taasail walkila’, le beetik ila’ab Yucatáne’ ti’ yaan tu ka’a kúuchil, ichil tuláakal México.
También te puede interesar: Yucatán, segundo estado con más mujeres desaparecidas: Data Cívica
“Sajbe’entsil le xookilo’”, tu ya’alaj Montserrat; tumen u 1.83 por siientoil kajnáal de ko’olele’, kaja’an tu péerlu’umil Yucatán, le beetike’ ti’ xan ku múuch’ul u 4.25 por siientoil tuláakal ko’olel saatal tu noj lu’umil México.
Georgina tu ya’alaje’, tu noj lu’umil Méxicoe’, u ya’abil ko’olel ku kíimile’ leti’e’ yaan ichil u yotoch, ma’ beey u yúuchul yéetel xiibi’. Ku tukulta’al túune’, Yucatáne’ ma’ sajbe’entsilil, tumen ma’ ya’ab máak ku kíinsa’al yóok’ol bej, ma’ beey u yúuchul ti’ uláak’ táanxel péetlu’umo’ob, ba’ale’ loobilaje’ ku yúuchul ich naj, le beetik asab ya’ab u lúubul yóok’ol ko’olel.
Jóojoch xookil
Montserrat Pérez tu ya’alaj xane’, kéen jo’op’ok u beeta’al xookil yóok’lal le je’ela’, yaan ba’al ma’ jach patal beeta’anili’, tumen ma’ táan u jach ojéelta’al ba’ax ku cha’anukta’al ti’al u táakbesa’al xook ichil Comisión Nacional de Búsqueda de Personas: ma’ jach ojéela’an bix u ts’a’abal ojéeltbil tu táan le kúuchil tu’ux ku beeta’al le xookilo’.
Mina’an xan u tsi’iktan xookil ti’ méek’tankaajo’ob, mix xan yóok’lal u máakil, le beetik óol talam u jach je’ets’el wa ba’ax yóok’lal. “Ma’ ojéela’an jach tu chuuka’anil ba’ax beetik u sa’atal ko’oleli’”, tu ya’alaj. Le beetik óol talam u je’ets’el wa u tukulta’al ba’ax je’el u beetik u ch’éenel, tu ts’ook a’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
