Tu ja’abil 2021 u mola’ayil Comisión de Derechos Humanos del Estado de Yucatán (CODHEY) tu xíimbaltaj le 106 u p’éel kúuchilo’ob k’alab yaan tu méek’tankaajilo’ob Yucatán ti’al u jach ilik wa no’ojan yaniko’ob ti’al u yantal wíinik macha’an; beey úuchik u yojéeltiko’obe’ ku binetik u yantal u kúuchil ti’al u yantal ko’olel yéetel táankelemo’ob, beyxan ti’ 73 u p’éele’ ma’ táan u ts’a’abal u yo’och máaxo’ob k’ala’anobi’, beey úuchik u ya’alal tumen Miguel Sabido Santana, máax jo’olbesik le mola’ayo’.
Ti’ le 106 kúuchilo’ob k’alab yaane’, ti’ 85e’ mina’an u jaatskúuchil ti’al ko’olel yéetel ti’ 95e’ mina’an ti’al u yantal xlo’obayan ko’olel, ba’ale’ yanchaj uláak’ ba’al ila’abij, tumen ti’ 60 u p’éel kúuchilo’obe’, mina’an mix juntúul Juez Calificador wa Juez de Paz ti’al u jets’ik ba’ax sii’ipil najmal u ts’a’abal.
Beyxan ti’ 101e’ mina’an u tsool nu’ukil u yantal máak ichil, mix xan u nu’ukil ba’ax unaj u beeta’ali’, ts’o’okole’ ma’ táan u ts’aatáanta’al u táan óolal wíinik, tumen ti’ 68 u p’éel le kúuchilo’oba’ ma’ táan u jets’iko’ob wa ku ts’a’abal k’ajóoltbil ti’ máax ba’axten ku ma’achalob ti’al k’albil.
Kéen oksa’ak máak túune’, ti’ 73 u p’éele’, ma’ xan béeychaj u ye’esiko’ob wa ku ts’áak u yo’och máaxo’ob macha’ani’; 75e’ ma’ tu ye’esajo’ob wa ku ts’áabal kóolchoneta tu’ux u weneleo’ob; 76e’ ma’ cho’oban wa k’aas tu’ux yano’obi’; ti’ 74e’ mina’an basino’obi’ yéetel ti’ 102 u p’éelale’ mina’an u nu’ukulil u p’o’ok u k’ab máak ichil u tu’uk’ilo’ob k’alab.
También te puede interesar: Cárceles en Yucatán no cuentan con espacios para mujeres ni adolescentes
Máaxo’ob ku meyaj ti’ 67 u p’éel le kúuchilo’obo’, ku tukultike’ le jaytúul máak k’ala’an yéetel le beyka’aj ku béeytal u k’a’amale’ ts’o’ok u chúukpajal, ts’o’okole’ ti’ maanal 60 por siientoil le kúuchilo’obo’ ma’ tu yáalkab iik’ yéetel ma’ patal sáasil ku yokoli’.
Kúuchilo’ob k’alab tu’ux ila’ab asab óotsil yaniko’obe’ leti’e yaan tu méek’tankaajilo’ob Chankom, Chapab, Cuzamá, Dzan, Dzitás, Halachó, Homún, Izamal, Kopomá, Maní, Mayapán, Santa Elena, Tahdzíu, Teabo, Tecoh, Tekit, Tepakán yéetel Ticul; ka’alikil le chan ma’alobtako’obo’ leti’e yano’ob: Buctzotz, Kanasín, Mérida, Tekax, Tizimín, Umán yéetel Saki’.
Tu ts’ook túun le xaak’al beeta’abo’, ila’abe’ tumen jach óotsil yanik u kúuchilo’obe’, ma’ no’ojan u yantal máaki’, ts’o’okole’ jach najmal u yantal ti’al u “táan óolil kuxtal máaxo’ob ku k’a’alalo’obi’”.
Ts’o’okole’ máaxo’ob kaja’anob te’elo’ mina’an nu’ukbesajo’ob péektsiltik ka yanak meyaj yéetel u náajalil, mix kaambal. Ts’o’oke’ ma’ chéen leti’obe’, tak máaxo’ob ku meyajo’obe’ ma’ táan u kaambalo’ob ti’al u no’ojan beetiko’ob ba’ax unaj, ti’al xan u chíimpolta’al u páajtalilo’ob wíinik.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
