U táaj ya’abtal kaaj, yéetel u seten beeta’al kúuchilo’ob, kex mina’an u tsoolil, tu bak’pachil Jo’e’, ku jelbesiko’ob u no’ojanil ja’ yaan tu péetlu’umil Yucatán, beey úuchik u ya’alik x-xak’al xook Mónica Chávez Guzmán, ti’ u kúuchil Centro de Investigaciones Regionales Dr. Hideyo Noguchi (CIR) ti’ u noj najil xook Universidad Autónoma de Yucatán.
"Jach chi’ichnakil le ba’ax ku yúuchula’ tumen táan k-ilik u ya’abtal ba’al chéen je’el bixake’, ma’ tuláakal mola’ayob beetik kúuchilo’ob ku beetik ba’ax k’ajóolta’an beey tratamiento de aguas, ts’o’okole’ yaan ba’al ku bin tak lu’um tu’ux yaan le ja’o’”, tu tsikbaltaj.
Chávez Guzmáne’ tu ya’alaj jach sajbe’entsil yanik u yáal lu’um tu’ux yaan le ja’o’o, tumen jach táaj k’askúunta’an; u ya’abile’ tu yóok’lal noj meyajo’ob ts’o’ok jayp’éel ja’abo’ob káajak u beeta’al, je’el bix le tu’ux ku tséenta’al k’éek’en wa kaax. Le beetike’, ka’a’an u séeb beeta’al wa ba’ax ti’al u kaláanta’al le ja’o’, tu ya’alaj.
Ichil ba’ax unaj u je’ets’el k’a’anane’, leti’ u ts’a’abal u p’iis beyka’aj ja’ ku k’a’abéetchajal ti’ máak, u jatsik kaaj ta’ míis ku jóok’sik, u yantal bióodijestores, ma’ u pu’ulul chéen beeyo’ u áaseitel u yúuchul tsaajal, ichil uláak’ ba’alob, ti’al ma’ u k’uchul tak tu yáal lu’um tu’ux yaan ja’. Beyxan u ch’a’ajolta’al le ba’ax suuk u beeta’al ka’ach tumen úuchben maayaob: u ch’a’abal u ja’il cháak ti’al meyaj ti’ máak.
También te puede interesar: Crecimiento poblacional y desarrollos inmobiliarios afectan calidad del agua en Yucatán: CIR
Uláak’ ba’ax ku ya’alik Chávez Guzmáne’, leti’ u seen ka’akúunsa’al kúuchilo’ob ku beeta’al, ts’o’okole’ u beeta’al beyo’ ku ko’ojkíinsik u k’ujsa’al ba’ax k’a’abéet ti’ máak ti’al u kajtali’, ba’ale’ tu paachil k’iine’, ma’ ojéela’an wa yaan u béeytal u beeta’al beyo’, tumen bix kun k’ujsbil le ja’o’, jach táaj ya’ab ti’al tuláakal u kajáalilo’ob Yucatán.
Beey úuchik u ya’alik x-xak’al xook úuchik u tse’ektik De agua sagrada y limpia al manto acuífero yucateco. El incremento de su contaminación, ¿Cómo podemos participar para detectar esta tendencia?, beeta’ab tumen Programa Institucional Gestión del medio Ambiente ti’ u noj najil xook UADY.
Je’el bix u bin u ya’abtal kaaj, beey u ya’abtal u ta’il míis
Leti’ xane’ tu ya’alaj, le seten ba’al ku jóok’sa’al pulbil tumen wíinike’ “jach nojoch talamil”, ts’o’okole’ ku bin u ya’abtal je’el bix u bin u ya’abtal xan kaaj.
Tu ya’alaje’ yaan xan tu’ux ku pu’ulul u ta’il míis kex ma’ unaji’, chéen yóok’ol bej, ba’ale’ unaj u tukultik máake’, tuláakal le je’elo’ ku beetik u k’astal lu’um yéetel iik’; ts’o’okole’ tak tu yáal lu’um tu’ux yaan le ja’o’ ku wéekel déeterjeentes yéetel kiimikóos. Uláak’ ba’al k’askúuntike’, leti’ u ta’ wíinik chéen te’e táankabo’, láayli’ u ya’abtal jujump’íitil.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
