Ti'al u kaxta'al ka chan éemek loobilaj ku beeta'al ti' yóok'ol kaab yéetel ti'al u beeta'al ba'ax jets'a'an ichil Agenda 2030 tumen Organización de las Naciones Unidas (ONU), u mola'ayil Kekéne' ts'o'ok u jets'ik u yantal u yutsil k'a'abéetkunsik u 100 por siientoil ja' ku meyaj ti' ichil u graanjasil yaan tu péetlu'umil Yucatán.
Meta Descarga Cero 2025 ku kaxtik, ti' le óoxp'eel ja'ab ku taala', ka yanak u jets'ik jump'éel nu'ukbesajil ti'al u jets'ik u béeytal u ka'a k'a'abéetkunsa'al lalaj litro ja' ku meyaj ti' kéen jo'op'ok u beetik u bak'el le k'éek'éeno'.
Miguel Carbajal Rodríguez, máax jo'olbesik u jaats meyajil sustentabilidad Kekén, tu tsolaj le mola'ayo' táan u kaxtik ka'aj béeyak u tseenta'al k'éek'éen ba'ale' tu'ux ka'aj chiimpolta'ak yóok'ol kaab. Beyxan tu ya'alaj mola'ay ti' le ts'ook jo'opéel ja'abo'obe', ts'o'ok u béeytal u yéensik u k'a'abéetkunsik u chúumukil le beyka'aj ja' ku meyaj ka'ach ti', yéetel ti'al u ja'abil 2025e' yaan u kaxta'al, yéetel u yaantajil ajxak'al xooko'ob te'e péetlu'uma', u kaxta'al uláak' ba'al ku páajtal u beeta'al ti'al u yutsil k'a'abéetkunsa'al ja'.
Carbajal Rodrígueze' ku tsolik u mola'ayil Kekéne' ku yáantaj ti'al ma' u seten k'askúunta'al yóok'ol kaab. Ku kaxtik bix u yutsil k'a'abéetkunsik ja', le beetike' chéen u sieete por siientoil u ektaareasil jóok'sa'an ti'al meyaj beey graanjas ch'a'abal u ti'al, u yalabil 97 por siientoil k'áaxe' tu beeyili' yaan, yéetel u che'ilo'ob beyxan u ba'alche'ilo'ob.
También te puede interesar: Kekén se compromete a aprovechar el 100 por ciento de agua en 2025
"U jach ma'alobil u ch'a'abal tuláakal u gaasesil efeekto íinbernaderoe' ku jóok'sa'al ikil u meyaj mola'ayo'obe', ku yúuchul kéen cha'abak u meyaj k'áax tu juunal, le beetik jejeláas bix u kaxta'al u yáanta'al yóok'ol kaab", tu tsolaj.
Yanchaj líik'saj t'aan beeta'ab tumen jaytúul kajnaalo'ob naats' yaniko'ob te'e graanjaso'obo' tumen tu ya’alajo’obe’ u meyaj Kekéne’ ku beetik k’aas ti’ yóok’ol kaab, ba’ale’ mola’aye’ ku ya’alike’ u tséenta’al k’éek’eno’obe’ je’el u béeytal kéen beeta’ak ti’al u yutsil kaajo’ob.
Ku ts’áak meyaj ti’ máak, beyxan ku péektsiltik u meyajta’al kaab, yéetel ku ts’áak nu’ukul k’a’abéet ti’al u meyajta’al; ku beetik meyajo’ob ti’al u toj óolal kaaj yéetel ku táakbesik ajxak’al xooko’ob ti’al u patjo’olta’al nu’ukbesajo’ob uts ti’al le yóok’ol kaabo’.
“Jump’éel ba’ax k kaxtike’, leti’e’ u páajtal kt’aan ti’al u beeta’al kaambal xook ts’áak u muuk’ ba’ax u yojel kaaj. Ku jach táanilkunsa’al ko’olel, ti’al u yantal uláak’ ba’al ku yutstal u beetik ti’al u meyaj”, tu tsolaj Alicia Núñez, máax beetik u jerenteil sustentabilidad Kekén.
U bejil u ch’éenel u yantal deskaargáas
Óoxp’éel noj meyajo’ob ku beeta’al ichil tuláakal u graanjasil Kekén ti’al u jach túulis k’a’abéetkunsik ja’: ma’ u pu’ulul chéen beyo’, u jeel k’a’abéetkunsa’al yéetel u nu’ukjesajil beetik u béeytal u ka’a meyaj ja’ ichil u meyajil le mola’ayo’.
Nu’ukbesajil jets’a’an ti’al u yutsil k’a’abéetkunsa’al ja’e’, ku beeta’al yéetel nukuch bíiodijeestores ku meyajo’ob yéetel bakteeryas, máaxo’ob jaantik u xiixel le k’éek’eno’obo’, ti’al beyo’, kéen ts’o’okoke’, u ja’ats’al le ku wéekelo’obo’ ti’ le ma’atecho’.
Beey túuno’, gaas metanóo ku yantal kéen beeta’ak bak’e’, ku k’ujsa’al tak tu’ux yaan jump’éel motojéenerador, ti’al u beeta’al u yantal u 20 por siientoil u muuk’il sáasil k’a’abéet ti’al u meyaj le granjao’.
Ba’ax ku jóok’sa’al túune’, ku ts’a’abal tikinkúunsbil, tu’ux kéen ts’o’okoke’ ku beeta’al u féertilsaantesil ma’ seen ko’ojtako’obi’, ka’alikil le ba’alo’ob ku wéekele’ ku ts’a’abal ich ja’ ti’al u ka’ meyajta’al.
Tak walkila’, tuláakal u nu’ukbesajil u meyajta’al ba’ale’ ku ts’o’okol kéen ts’a’abak u déesinfektante le ja’o’o, ti’al u páajtal u ka’a k’a’abéetkunsa’al kéen úuchuk jóoyab; ba’ale’ u tuukulil Kekéne’, leti’ u kaxtik bix u beetik ba’al ti’al u beetik u jeel meyaj ja’ ichil le graanjaso’.
Óoxp’éel ja’ab kun xáantal múul meyaj kun beetbil yéetel u ajxak’al xookilo’ob Centro de Investigación Científica de Yucatán (CICY), noj najilo’ob xook yéetel uláak’ máako’ob jach kaambanaja’ano’ob, ti’ bix je’el u páajtal u yáantajo’ob ti’al u chan ch’éenel u beeta’al k’aas ti’ yóok’ol kaab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
