Le 2 ti’ mayo máanika’, tu súutukil u tse’ekta’al mañanerae’, u meyajnáalilo’ob jala’ache’ tu tsolajo’ob bix u bin u meyajilo’ob Tren Maya yéetel tu ya’alaj xane’ táan u kaláaanta’al yéetel táan u ts’aatáanta’al k’áax yéetel kuxtal yaan te’elo’. Ts’o’okole’, INAH xane’ tu ts’áaj k’ajóoltbile’ táan u mu’uch’ul úuchben nu’ukulo’ob kaxta’an te’elo’, tumen yaan u tuukulil u beeta’al kúuchilo’ob e’esajil te’e kaajo’obo’.
Diego Prieto Hernández, máax jo’olbesik Instituto Nacional De Antropología e Historia (INAH), tu tsolaje’ táan u tukulta’al u beeta’al u yáax ti’ le kúuchilo’oba’, tu méek’tankaajil Halachó, Yucatán.
“Maanal 3 mil u múuch’il úuchben nu’ukulo’ob yaaan; le je’elo’obo’ xak’alta’an yéetel k’ajóolta’an ba’axo’obi’”, tu tsikbaltaj. Ichil ba’axo’ob kaxta’ane’ yaan maanal 23 mil nu’ukulo’ob jejeláas u nojochilo’ob, mil 292 u p’éel mueebles, maanal táanchúumuk miyoon tepalkaatées wa u nu’ukulilo’ob k’at.
“129 u p’éel tu’ux muka’ab wíinik, u ya’abile’ yaan nu’ukul yéetel le jmuka’abo’ob, ts’o’okole’ ojéela’an tu’ux yano’ob; 385 u p’éel k’a’anan u ba’alumbáaj lu’u, je’el bix áaktuno’ob yéetel ts’ono’oto’ob, le beetike’ ts’o’ok u káajal k múul meyaj yéetel Semarnat ti’al u kaláanta’al tu beel u yáalalo’ob lu’um”.
También te puede interesar: Planean museos con vestigios arqueológicos encontrados por Tren Maya
Javier May Rodríguez, máax jo’olbesik Fondo Nacional de Fomento al Turismo (Fonatur), tu tsikbaltaje’ “ti’al u yéemel le beyka’aj k’aasil ku beetik ti’ iik’ Trene’, yaan u xa’ak’an ts’a’abal u nu’ukulil meyaj, ti’al u páajtal u k’a’abéetkunsa’al dieesel beyxan u muuk’il sáasil ti’al u yáalkab”.
“Ti’al u ja’abil 2030e’ ku tukulta’ale’, yaan u béeytal u ch’éejsa’al u yantal 392 mil u tóoneladasil diooxido de káarbono, tumen yaan u k’a’abéetkúunsa’al treen tu jeel kisbuutso’ob”, tu ya’alaj.
Tu súutukil úuchik u t’aan u xmeyajnáalil Medio Ambiente y Recursos Naturales, María Luisa Albores González, tu ya’alaje’ yaan ba’ax táan u beeta’al ti’al u ts’aatáanta’al k’áax kaláanta’an, je’el bix ikil táan u beeta’al Parque de La Plancha, tu’ux yaan 7.5 ektaareas, tumen táan u múul beeta’al yéetel Secretaría de la Defensa Nacional.
Beyxan tu ya’alaje’, yéetel Comisión Nacional Forestal táan u beeta’al u nu’ukbesajil Pago por Servicios Ambientales, tu’ux táan u k’a’abéetkunsa’al maanal 977 miyonesil pesos, ti’al u kaláanta’al, u ts’aatáanta’al, u yutskíinsa’al yéetel u jeel káajal u meyajta’al k’áax, tu nojochil maanal 400 mil ektaareas yaan Kaanpech, Tabasco, Chiapas, Quintana Roo yéetel Yucatán.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
