Áak’ab péepene’, (Ascalapha odorata), u yojel u satubáaj ti’ u jeel ba’alche’ob jaantik, tumen boox u boonil, beey úuchik u tsolik Yazlín Marrufo Novelo, jbioologáa ku meyaj tu pláanetaryoil Cancún.
Ku yantalo’ob ti’ k’áaxo’ob, ba’ale’ yaan xan ku yila’al ti’ noj kaajo’ob, ti’ najo’obi’.
“Ma’ chéen ti’ u petenil Yuactán ku yantalo’obi’, yaan xan ti’ uláak’ noj lu’umo’ob je’el bix Chile wa Hawaii, ts’o’okoli’ óoli’ je’el tu’uxak kaajile’ yaan tsikbalo’ob yóok’lal”, tu ya’alaj.
U asab nojochil le péepenil ku yantal te’e baantaa’ (ku p’isik kex 20 cms kéen u xit u xiik’).
También te puede interesar: Mariposa nocturna vuela con camuflaje integrado
U xiik’e’ óoli’ boox koob wa boox u boonil, ts’o’okole’ yaan u wíiwits’ wóoliso’ob yóok’ol, óoli’ beey icho’obe’ (oceladas), le je’elo’obo’ ku léembalo’ob yéetel ch’oojtak yéetel chak ch’ooj.
Kéen e’elnako’obe’ ma’ táan u p’áatal u kaláanto’ob u je’ilo’obi’, jumpuul u p’atiko’ob, tak kéen tóop’ok u mejenil.
“Áak’ab suuk u jóok’ol, ts’o’okole’ ma’atech u séeb ila’al tumen uláak’ ba’alche’ob ku máano’ob chuuk; ku páajtal u yila’al u jela’anil u xiibil péepen ti’ u xch’uupulil, tumen le yáaxo’ asab boox, ka’alikil le uláak’o’ óol ch’ooj yéetel chak ch’ooj kéen ila’ak”, tu tsikbaltaj Marrufo Novelo.
Suka’an u jaantik u ch’ujukil u yich che’ob, yéetel u saalbiail che’ob.
Ichil ba’alche’ob jaantike’ ti’ yaan uláak’ ik’elo’ob asab nojoch ti’ leti’, beyxan xt’ara’ach yéetel amo’ob. “K’a’anantako’ob ti’al u kuxtal yóok’ol kaabe’ tumen leti’ob pa’ak’besiko’ob u ta’anil lool ti’ uláak’ lu’umo’ob yéetel ku ts’áako’ob u p’iisil uláak’ ik’elo’ob yaan”, tu ya’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
