Jump’éel ti’ noj talamilo’ob je’el u yantal ti’ juntúul yo’om ko’olele’, leti’e’ loobilaj je’el u beeta’al ti’ kéen jo’op’ok u kaláanta’al bix u nojochtal le chaambalo’, beyxan, kéen áalibyaarnak, tumen ojéela’ane’ kex u 33 por siientoil ko’olele’ ku loobilta’al; ba’ale’ xk’am paalo’obe’ jach táaj je’el u yáantajo’obe’ ti’al u xu’ulul loobilaj yaan ti’ kúuchilo’ob ts’akyaj.
Suuka’an tu lu’umil Méxicoe’, ko’olel ts’aatáantik ko’olel ku áalibyaar, tumen leti’ob beetik u xookil k’a’abéet ti’al u kaláanta’al yo’om ko’olel.
“U nu’ukil u ts’aatáanta’al ko’olel yaan u yantal u chaampale’, ku nooychajal ti’ ba’ax k’a’abéet ti’ le ko’olelo’. Xk’am paalo’one’ kach k-ojel bix u nu’uk, k meyaje’ táakmuk’ta’an tumen u siientifikoil xaak’al, k-ojel k na’at u wíinkilal ko’olel, ba’ax ku k’éexel yéetel ba’ax ku yúuchul kéen yo’omchajak, ts’o’okole’ k toslik u nu’ukil ti’ob yéetel k-áantik u wíinkilalo’ob. Ma’ juntakáalili’ ba’ax ku beeta’al ti’ tuláakalo’obi’”, beey u tsolik Hannah Borboleta, máax jo’olbesik u féeministail múuch’kab Morada Violeta.
También te puede interesar: Parteras, aliadas contra la violencia obstétrica
Yóok’lale’, Roberto Castro, máax ku meyaj tu kúuchil Centro Regional Investigaciones Multidisciplinarias ti’ u noj najil UNAM yéetel máax ts’íibt Violencia obstétrica en México: resultados de la ENDIREH 2016 (Encuesta Nacional sobre la Dinámica de las Relaciones en los Hogares, beeta’ab tumen INEGI) ku ya’alike’ “najmal u su’utul ti’ ko’olel ba’ax u ti’al ko’olel. Ts’aak ku beeta’al te’e k’iino’oba’ tu ch’a’aj u ti’alint ba’ax ma’ u ti’al ka’aj káaj u xiibkúunsa’al le meyajo’, tumen máaxo’ob ts’aatáantik ko’olele’ yaan k’iine’ xiib, ts’o’okole’ ku tukultiko’obe’ ku páajtal u tsoliko’ob ti’ ko’olel ba’ax k’a’abéet u beetiko’ob kéen síijik u chaampaalil”.
Castroe’ tu ya’alaje’ jump’éel ba’ax ku páajtal u beeta’al ti’al u ch’éenel loobilta’al ko’olel yo’omchajane’, leti’ u ch’éenel u ts’aatáanta’al ti’ kúuchilo’ob ts’akyaj, yéetel ka yanaj u ja’ajatsil tu’ux ka áantajnak ts’aak.
Leti’ xane’ tu ya’alaje’ loobilaj ku asab takpolta’ale’ leti’e’ seen awato’ wa k’eeyaj, beyxan ma’ u yu’ubal ba’ax ku ya’alik ko’olel yéetel u beeta’al ba’al ma’ u éejentmaji’ (je’el bix u xo’otol ti’al u jóok’sa’al le chaampalo’).
Yóok’lale’, Hannah Borboleta ku ya’alike’, le je’elo’ ku chíikpajal tumen ka’anchaja’an u xookil ko’olel ku yantal u xo’otol ti’al u yantal u paalil tu lu’umil México, tumen OMSe’ ku ya’alike’, u jach ya’abil ko’olel unaj u xo’otole’, ma’ unaj u máansik u 15 por siientoil ti’ tuláakal le yo’omchaja’anobo’, ba’ale’ te’e lu’uma’ ku píitmáansik u 50 por siientoil. Le beetik túune’, jach táaj k’a’abéet u chíimpolta’al meyaj ku beeta’al tumen xk’am paalo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
