Walkila’ jach sajbe’entsil yanik u sa’atal tuláakal u paak’alil ch’ooj beeta’ab te’el ja’aba’ tumen jmeyaj k’at Luis May, máax u yojel u jóok’s maaya ch’ooj, tumen ook u xnook’olil.
Maye’ tsikbalnaj jump’íit yéetel le pikilju’una’ ka tu ya’alaje’, ook u yik’el kex ti’ u 85 por siientoil u paak’al ch’ooj, u beetmaj ti’ jump’éel u ektaareail u páarselail yaan tu méek’tankaajil Dzan, Yucatán.
Tu tsikbaltaje’, ti’ láalaj u kúulal che’e’ yaan kex 20 wa 30 u túul le xnook’olo’obo’. Jach ja’ak’ in wóol -tu ya’alaj- tumen tak walkil jump’éel p’isk’iinil paachile’ jach mina’an mix ba’al ichil le paak’alo’, ba’ale’ jach séeba’an úuchik u multa’al ka’aj jo’op’ u láaj jaantiko’ob u paak’alil jun ja’ab chéen ichil kamp’éel, jo’op’éel k’iino’ob.
También te puede interesar: Plaga invade plantíos de Ch’oj, de donde se extrae el pigmento Azul Maya
“Jach piimchaj u xnook’olil, jumpuul úuchil u multik paak’al ka tu láaj jaantajo’ob kex u 85 por siientoil le yano’, ts’o’okole’, le u yalabil 15 por siienotile’ xmáaman jaanta’an, ma’ in wojel wa je’el u béeytal u yutstale’”, tu ya’alaj.
“Paak’al táan in beetike’ ku ch’a’ak u muuk’ ti’ uláak’ ti’al u kaláantikubáaj, ti’al u tséentikubáaj yéetel ti’al u nuuktal, ba’ale’ kéen ch’a’abak tuláakalo’ob ti’al u pa’ak’alo’ob tu juunale’ móonokultibóo u k’aaba’, ba’ale’ jach jéechkab ti’al ik’elo’ob”.
Tu tsikbaltaje’, ts’o’ok u máan ja’ab káajak u paak’al je’el bix suuk u beeta’al tumen úuchben máako’ob, ba’ale’ yéetel ba’ax úuche’ yanchaj u jóoyab yéetel kiimikóos a’alab ti’ ma’alob u ti’al.
“Suuka’an in k’a’abéetkunsik féertilisaantes wa íinsektisiidas ma’ táan u loobiltiko’ob yóok’ol kaab, ba’ale’ ku yáantaj ti’al ma’ u yokol u yik’el, ba’ale’ u talamile’ ku yantal tumen kéen ta’anak xnook’olo’obe’ ku k’askúuntiko’ob u chuun le che’o’ tak kéen kíimik”, tu tsolaj.
Uláak’ ba’ax ch’éejsik xnook’ole’ leti’e’ cháako’, ba’ale’ wa ma’ táan u k’áaxal ja’ te’el k’iino’oba’ yaan u láaj pe’erchajal paak’al. Tu tsikbaltaj ti’ xaak’al u beetmaje’, mina’an mix tu’ux u yojéelt wa yaan ba’ax ku beeta’al kéen okok u yik’el u paak’alil ch’ooj tu petenil yucatán.
Leti’e’ tu tsikbaltaj xane’ ts’o’ok u bin t’aan ti’ jejeláas mola’ayob ti’al u k’áatik áantaj ba’ale’ ma’ núuka’ak ba’ax ku tukultik ma’alob u ti’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
