U jala’achil u noj lu’umil Méxicoe’ táan u líik’sik tuláakal ju’un k’a’abéet ti’al takik u pool u mola’ayil Calica (k’ajóolta’an beey Sactun walkila’), ku meyaj Riviera Maya tu yáamil u nojochil Vulcan Materials Company, tu táan Organización de Naciones Unidas (ONU), tumen jach ts’o’ok u táaj loobiltik yóok’ol kaab.
“Yaan kbeetik u tak poolil tu táan ONU, ts’o’okole’ táan tak in tukultik in k’ujsik t’aan tak boolsas de baalores tu’ux táaka’an mola’ay, tumen tuláakalo’one’ex k’a’abéet kkaláantik le yóok’ol kaaba’, jach tu jaajil, ma’ chéen beetbil beey táan u beeta’al”, tu ya’alaj jala’ach Andrés Manuel López Obrador ka’alikil tu beetaj u tse’ekil ja’atskab k’iin le jueves máanika’.
Tu ya’alaje’ ti’ le mola’ayo’ jts’a’ab u páajtalil u k’exik ba’ax le ku meyajtiko’, ba’ale’ ma’ núuka’abij, ts’o’okole’ ma’ tu chíimpoltaj jets’t’aan beeta’ab tu’ux a’alabe’ ma’ táan u páajtal u meyaj ka’alikil u yila’al ba’ax kun úuchul; úuchik u beetik xíimbal meyajil jala’ach te’e baanta tu’ux yano’, leti’ ka’aj ila’ab láayli’ u meyaje’.
También te puede interesar: Prepara México denuncia en la ONU contra Calica por ecocidio
“Ma’ táan kp’atik paachil u páajtalil u yantal mokt’aan yéetelo’o, ba’ale’ ka’alikil táan u meyaj in jala’achile’ yaan k-ilik kbeetik ba’al tu beel, ma’ táan kbin cha’ik u ch’a’abal u ba’alumbáaj lu’um tumen Calica”, tu ya’alaj López Obrador. Ts’o’okole’ tu ya’alaj mola’aye’ ts’o’ok u páan tak ichil wakax yéetel bolonp’éel meetros.
Uláak’ ba’ax a’alab ku yutstal u beeta’al ka’ache’, leti’ u ma’anal u k’áax le mola’ayo’ (maanal 2 mil eektareas) ti’al u yilk jala’ach wa ku k’alik le k’áaxo’, ti’al u béeytal u kaláantik, “ba’ale’ ma’ táan u páajtal kcha’ik u k’askúunta’al le k’áaxo’”.
Tu ya’alaje’, le ba’ax ku yúuchul yéetel Calicae’ jump’éel ti’ asab k’aasil loobilaj ku beeta’al ti’ le yóok’ol kaaba’, ba’ale’ ajkanan k’áaxo’obe’ “ma’ tu yilajo’obi’”. Leti’ob máaxo’ob péektsiltik ka yanak áamparos tu táan Tren Maya, ba’ale’ ka’ap’éel ichil yaan ti’ob; mix ba’al yaan u yil yéetel kolnáalo’ob. Letio’obe’ (kolnáalo’obe’) ts’o’ok u jets’iko’ob ba’alo’ob ka beeta’ak le meyajo’, ts’o’ok u k’áatchibta’al kaaj, leti’obe’ u k’áato’ob ka beeta’ak Tren Maya, ba’ale’ le ku ya’alik ku máano’ob kanane’, ma’ taak u je’ek’abtiko’ob joolnaj ti’ túumben ba’al yaan u taasik uts ti’ kaaj, tumen u ya’abil ti’ leti’obe’ chéen tuusil meyaj ku beetiko’ob, le beetik u p’eeko’ob”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
