U múuch’kabil Grupo Ecologista del Mayab (Gema) tu beetaj tak pool tu táan Procuraduría Federal de Protección al Ambiente (Profepa) yéetel tu táan Procuraduría de Protección al Ambiente estatal (PPA) yóok’ol jump’éel u molaa’yil
jóok’sik yéetel konik sáaskab tumen tu wa’awak’aj ba’al yéetel ts’o’ok u seen ch’akik che’ yaan ichil u k’áaxil 14 ektaareas, naats’ ti’ u kaajil Chemuyil; ku ya’alale’, le meyajo’ yaan ba’al u yil tumen táan u beeta’al u najilo’ob u múuch’kajtalil k’ajóolta’an beey Kan Balam, tu’ux yaan bin u beeta’al jump’éel aak’al.
Araceli Domínguez Rodríguez, máax jo’olbesik Gema, tu ya’alaje’, le 8 ti’ junio máaniko’, tu yojéelto’ob tak pool táan u beeta’al tumen u kajnáalo’ob Chemuyil, le beetike’ k’ucho’ob te’elo’, ti’al u ts’aatáantiko’ob ba’ax ku yúuchul.
También te puede interesar: Denuncian ecologistas a sascabera por dinamitar en Chemuyil
“Bino’on k-u’uy takpool ku beeta’al, le beetik t-ilaj jaaj yaan jump’éel bej ku k’uchul tak jump’éel k’áax tu’ux táan u k’a’abéetkunsa’al dinaamitáa ti’al u wa’ak’al lu’um. Ma’ k-ojel wa ojéela’an tumen Sedenai’, ba’ale’ yaan u yantal u táakbesa’al ichil xaak’al kun beetbil tumen Profepa yéetel PPA, úuchik kbeetik le takpoola’; ts’o’ok u suta’al to’on ts’íib tu’ux ku ya’alal k’ama’abij”, tu ya’alaj.
Tu ya’alaje’ yaan u yantal u xak’alta’al tu beel ba’ax ku yúuchili’, tumen u seen wa’ak’al ba’ale’ k’ucha’an tak tu paarkeil Dos Ojos, ti’ u éejidoil Jacinto Pat. Tu ya’alaj takpool beeta’abe’ tu táakbesaj xan u seen ch’a’ajal che’, tumen wa ma’ u beeta’al ka’ache’, k’áaxe’ jach tu beel kaláanta’anil ka’achij, ts’o’okole’ ku tukulto’obe’ loobilaje’ táan u beeta’al ti’ 14 ektaareas.
Uláak’ ba’ax tu ya’alaje’, mola’aye’ beetik le ba’alo’oba’ yaan bin u ju’unil ti’ u páajtal u beetik, k’uba’an ti’ tumen Secretaría de Ecología y Medio Ambiente (Sema) ti’ le péetlu’umo’, ba’ale’ ti’al u ja’abil 2018, ts’o’okole’ le ts’a’aban ti’o’, ti’al u jóoksa’al sáaskab tu méek’tankaajil Solidaridad, ma’ Chemuyili’.
Tu ya’alaje’, mola’ay jóok’sik sáaskabe’ míin mina’an u ju’unil ti’ u beetik, ts’o’okole’ ku tukulta’ale’ nuupul yéetel u meyajil Kan Balam, tu’ux yaan u beeta’al u aak’alil le múuch’kajtalo’.
Domínguez Rodrígueze’ tu ya’alaj u beeta’al aak’al te’elo’ je’el u jelbesik xan u beelilo’ob ja’ yaan yáanal lu’um, yéetel tak le ku k’uchul tu jáal ja’il Xcacel-Xcacelito, le beetike’ sajbe’entsil ti’al u ba’alche’ilob k’áak’náab, je’el bix áak.
Yóok’lal tuláakal le je’elo’, tu k’áataj ti’ jo’olpóopio’obe’ ka beeta’ak xak’alo’ob k’a’abéet ti’al u je’elsal u meyaj mola’ayil jóok’sik sajkab, yéetel xan le mola’ayil beetik le múuch’kajtalo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
