Tumen táan u yantal ba’ax k’aaba’inta’an beey marea roja tu jáal ja’ilo’ob Yucatáne’, jts’ak yaj David Ojeda Correa ku tukultike’ jach k’a’anan u ts’a’abal k’ajóoltbil ba’axo’ob talamil je’el u taasik ti’ u toj óolal wíinik; ti’ jump’éel ts’íib tu ts’áaj k’ajóoltbil tu kúuchil Facebooke’ , tu ya’alaje’ ma’ unaj u jaantik máak ba’alche’ob ku jóok’sal te’el k’áak’náabo’ ka’alikil táan u máan le k’aak’as ja’o’.
Jts’ak yaje’ tu tsolaj “marea rojae’ jump’éel ba’al ku yúuchul kéen múuch’uk ba’ax k’ajóolta’an beey microalgas, tumen leti’ob beetik u yantal ya’abach toxinas, ts’o’okole’ kéen núupuk yéetel uláak’ ba’alo’ob, je’el bix ba’ax k’askúuntik u PHil le ja’o’, ku jach táaj ya’abtalo’ob”.
Beey túuno’, tu tsikbaltaje’, microalgase’ ku beetik u p’áatal beey chak u boonil le ja’o’, ts’o’okole’ ku cha’ako’ob toxinas ti’ u ba’alche’ilo’ob le ja’o’; leti’ob túune’ ku kíimilo’ob, ba’ale’ kex ma’ táan u k’éexel u boonilo’ob, mix táan u jelpajal u booko’obe’, ma’ unaj u jaanta’alo’ob ka’alikil bo’ontpaja’an le ja’o’, tumen je’el u beetik u íintoxikaar máake’.
También te puede interesar: Retiran más de una tonelada de peces muertos por la marea roja en Yucatán
Le beyka’aj k’aasil je’el u beetike’, yaan ba’al u yil yéetel beyka’aj toxina ku yokol tu wíinkilal máak, “k’a’anan k-ojéeltike’, toxinase’ ma’ tu ch’éejelo’ob kex ka lookansa’ak le ba’ax kun jaantbilo’, mix xan wa ku ts’a’abal u limonil wa u binaagreil, mix ba’al luk’sil”, tu ya’alaj.
Ojeda Correa tu ya’alaje’, Ichil ba’ax ku yu’ubik máak kéen u jaant wa ba’ax k’askúunta’an tumen le k’aak’as ja’o’ ti’ yaan: yayaj nak’il, chujkalil, gastroenteritis, le u ts’ooka’ je’el u beetik u kíimil máake’.
“Wa ku tsa’ayal jump’éel k’oja’anil ka jach talamachajak ti’ máake’, ku káajal u yu’ubal beey mejen síinik multik u chi’ máak, u yaak’, u táan ich; ts’o’okole’ ku káajal u yéemel tu wíinkilal máak, tak kéen xi’ik u muuk’, ts’o’okole’ je’el u tsa’aysik paaralisis, u talamtal u ch’a’ak u yiik’ máak, u taakkúunsik u xej, wa xejil”.
Ku káajal u chíikpajal le ba’aloba’ tu wíinkilal máaka’, tu jo’oloj 30 minutos wa jump’éel k’iin jaanta’ak le wa ba’axo’, ts’o’okole’ wa ku yúuchule’, yaan k’iine’ ku k’a’abéetkunsa’al epinefrina, esteroidées yéetel tak áantaj ti’al u ch’a’ak u yiik’ máak, ba’ale’ wa ka utsake’, je’el xan u p’atik wa ba’ax jela’anil tu wíinkilil máak.
U jeel ba’ale’, Secretaría de Salud de Yucatán (SSY) tu ts’áaj k’ajóoltbil ti’ jump’éel k’a’aytajil ts’íibe’, táan bin u beeta’al xaak’alo’ob tu jáal ja’il Chicxulub yéetel San Crisanto, tu’ux ts’o’ok u yila’ale’ ma’ tooxiko k’aak’as ja’ koojol te’elo’¨; kex beyo’ leti’obe’ tu páayt’antajo’ob kaaj ti’al ma’ u jaanta’al mix ba’al ku taal te’elo’, ti’al ma’ u yantal sajbe’entsil ti’ u toj óolal wíinik.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
