U mola’ayil Calizas Industriales del Carmen (Calica), ku meyaj walkila’ Riviera Maya tu yáamil u k’aaba’ Sactun, tu pe’ertaj u áamparoil u ts’áamaj ka’ach yóok’ol u jala’achil u noj lu’umil México, yéetel le táan u tukultik ka’ach u béeykunsik u meyaj je’el bix suuka’ane’, tu mueeyeil Punta Venado.
Le 5 ti’ agosto máaniko’, Juzgado Noveno de Distrito ku meyaj tu péetlu’umil Quintana Roo, yaan tu noj kaajil Cancúne’, tu jets’aje’ tsela’ab u áamparoil 533/2022, ts’a’aban ka’ach tumen mola’ay, yóok’ol ui jala’achil u noj lu’umil México.
Sactune’ u k’áat ka’ach ka cha’abak u ka’a meyajtik u ch’a’ak yéetel u konik u jejeláasil ba’al ku ch’a’abal yéetel ku beeta’al ti’ tuunich, tumen ti’ ku jóok’sik te’e kúuchil jáal ja’o’.
Ti’al túun u k’iinil 4 ti’ agosto, Juzgadoe’ tu ya’alaj yanchaj uláak’ jump’éel ju’un oksa’an tumen le nukuch mola’ayo’. Ti’ jets’a’an ichil u káarpetail 567/2022, tu’ux ku xo’okol u jump’éel íinformée, le beetike’ le je’elo’ yaan xan u táakbesa’al ichil le uláak’ ju’uno’ob ku much’a’alobo’.
Le je’el túuna’ ku ye’esik táan u suut paachil ba’ax ku je’ets’el yóok’lal le mola’ayila’, tumen ti’al u winalil junio máaniko’, leti’ ka’aj k’áata’ab ti’ ka u xot’ u meyaj tumen u mola’ayil Secretaría de Medio Ambiente y Recursos Naturales (Semarnat), tumen leti’e’ ti’al u winalil mayo ka yoksaj u ju’unil tu’ux ku k’áatik ka xu’ulsa’ak u meyaj le mola’ayo’.
Beey túuno’, úuchik u xo’ot’ol u meyaje’, jtse’el u páajtalil u jóok’sik je’el ba’axak tuunichil ichil u k’áaxil La Rosita, jump’éel ti’ le ch’a’aban tumen Sactun ti’al u meayjtik.
También te puede interesar: Sactun, antes Calica, pierde amparo contra el gobierno federal
Ichil u mola’ayilo’ob jala’ach taka’ab u poole’ ti’ yaan u jala’achil u noj lu’umil México, Secretaría de Marina Armada de México (Semar), Secretaría de Comunicaciones y Transportes (SCT) yéetel Agencia Nacional de Aduanas de México.
Ti’ mola’aye’ láayli’ p’aatal uláak’ jump’éel juiisyo, jets’a’an ichil u káarpetail 676/2022, tu’ux taka’an u pool Secretaría de la Defensa Nacional (Sedena) tumen jáay yéetel je’el mantats’ ichil u k’áaxil Sactun.
Ka’alikil túune’, Sactun tu ts’áaj k’ajóoltbil ti’ jump’éel k’a’aytajil ts’íib ti’al u winalil julio máaniko’, “to’one’ láayli’ yaan kba’atel ti’al u chíimpolta’al kpáajtalilo’ob, ba’ale’ yaan k-k’a’abéetkunsik u nu’ukil ts’a’aban ichil TLCAN”.
Kex beyo’, u jala’achil u lu’umil México tu ts’áaj k’ajóoltbil le winal máaniko’, tu beetaj jump’éel “tak pool tumen táan u k’askúunta’al k’áax”. Ti’ jbeeta’ab tu táan Oficina de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
