K’aak’as ja’e’, jéel u p’áatal ti’ jáal ja’ilo’bo Yucatán ichil jump’éel tak kamp’éel winalo’ob, beey úuchik u ya’alik Juan Vázquez, máax beetik u meteorólogoil Universidad Autónoma de Yucatán (UADY), tumen beey chíikpaj ti’ xaak’al beeta’ab ti’al u jach ojéelta’al bix yanik ba’al te’e k’áak’nabo’.
Máan ilbil jach bix yanik u ja’il Dzilam Bravo tak Chuburná Puerto, tu ya’alaj; ba’ale’ ma’ ojéela’an jach beyka’aj fitoplancton ts’o’ok u yantal te’e ja’o’ -ba’ale’ le je’elo’ najmal u beeta’al tumen Comité de Vigilancia de Marea Roja– tumen jump’éel ti’ le ba’alob ku yila’al beetik yéetel yaan ichil le tu’ ja’o’, kex tumen sáask’ale’en u yila’ale’, ma’ xan wa láayli’ yaan u ba’alil k’askúuntiki’.
Ichil túun ba’ax ila’abe’, chíikpaj “ba’ax táan u yúuchule’, je’el u xáantal tak kamp’éel winalo’obe’”; ba’ale’ tak walkila’, tu tsikbaltaj, u boonil ja’e’, ma’ jach táaj booxchajak Dzilam de Bravo tak Telchac; ka’alikil ja’ yaan ichil Telchac tak Progresoe’ chíika’an u bin u booxchajal, le beetik ku yila’al xan asab ya’ab aalgas yani’.
También te puede interesar: Marea roja podría durar de uno a cuatro meses en Yucatán: UADY
Le beyka’aj kun xáantale’ yaan ba’al u yil yéetel beyka’aj ba’ax tséentik tu’ ja’ yaan tu baantail Xtampú tak Progreso, tumen te’elo’ yaan u jejeláasil najilo’ob tu’ux ku kóojol máak ti’al u je’elel te’el k’iino’oba’, ts’o’okole’ ku weka’al uláak’ tu’utu’il ja’ tak te’el k’áak’náab kex ma’ unajo’, tu tsikbaltaj; chéen wa ka taak chak ik’ale’ je’el u biinsa’al le tu’il ja’a’, tu ya’alaj.
“Iik’ beetik u yáalkab le tu’il ja’a’ ba’ale’ beyxan u beel ja’ ku yáalkab ichil le k’áak’náabo’, tumen wa ma’ ka’ach u yantale’, bejla’a jump’éelili’ tu’ux ku p’áatal tu’ ja’e’”.
Beey túuno’, u beel ja’e’ ku yáalkab lak’in tak chik’in, Río Lagartos tak tu baantail Celestún; Chetumal tak tu baantail Cancún yéetel Veracruz tak tu beelil Estados Unidos, le beetik ku tukulta’ale’, tu’ ja’e’ yaan u yáalkab jump’éel kilomeetróo lalaj kamp’éel ooráa, ts’o’okole’ kex tumen ku yila’al sáask’alen u ja’ile’, unaj u beeta’al xaak’alo’ob tumen jala’ach ti’al u je’ets’el wa k’aschaja’an wa ma’.
Juan Vázqueze’ tu yaj óoltaj mina’an mix jump’éel nu’ukbesaj ti’al u ts’aatáanta’al bix u meyajta’al tu’ ja’ tu péetlu’umil Yucatán, tumen leti’ beetik u k’astal ja’, tumen yaan u péestisidasil, féertilisaantées, ta’, ichil uláak’ ba’alob.
Úuchik u yilik bix yanik ja’e’, tu k’áataj ti’ kaaj ka ch’éenek u yokol te’el k’áak’náabo’, tumen ku yilke’ je’el u loobiltik u toj óolal wíinik, ba’ale’ ka’aj xíimbalta’ab jáal ja’e’ ila’abe’ kaaje’ mix táan u yu’ubik ba’ax ku ya’alal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
