Uláak’ jump’éel ba’al chíikbesik Yucatáne’, leti’e’ táankelemo’ob yaan te’e petenila’; chéen te’e péetlu’umila’ maanal táan chúumuk miyoon paalal yaan u ja’abil ichil 15 yéetel 29 (586 mil u túulal); tu paache’ ti’ yaan Quintana Roo, tu’ux ma’ k’ucha’an mix táan chúumuk miyooni’ yéetel tu ts’’’oke’ Kaanpech, tu’ux chéen 224 mil máako’ob yaan u ja’abil ichil le je’elo’.
Ichil ba’ax ts’a’aban ojéeltbil tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (Inegi), u 67 por siientoil yukatekoil táankelemo’obe’ ku beetiko’ob meyaj k’ajóolta’an beey tersiiarios, u ya’abile’ yaan ba’al u yil yéetel u k’a’amal ajxíinximbal máako’ob, u meyajil u xíimbalkunsa’al kiis buuts’, ichil uláak’o’ob. Ka’alikil túune’, u 28.9 por siientoile’ ku beetiko’ob séekundario meyajo’ob, le je’elo’oba’ leti’e’ yaan u yil yéetel máanufaktuuráa, u beeta’al kúuchilo’ob, yéetel uláak’ mejen íindustrias; u yalabile’ leti’e’ ku meyajtiko’ob primaria ba’alob, le beetik chíikano’ob ti’ meyajo’ob yaan u yil yéetel k’áak’náab.
Tu lu’umil Quintana Roo u 86.5 por siientoil táankelemo’ob ku chíikbesiko’ob 497 mil u túulal; leti’obe’ ku beetiko’ob tersiiarioil meyajo’ob. Suuk u yantalo’ob tu’ux ya’ab u k’a’amal ajxíinximbalo’ob, je’el bix Cancún, Playa del Carmen, Tulum, ichil uláak’o’ob, tumen ku yantal tu’ux u káajsa’al mejen mola’ayo’ob yéetel kúuchilo’ob meyajtik turiismóo, u péeksa’al kiis buuts’o’ob, kúuchilo’ob janal, ichil uláak’ ba’alob.
Beey túuno’, ichil séekundaria meyajo’obe’, u 12.8 por siientoil táankelemo’obe’ ku meyajtiko’ob ba’al yaan u yil yéetel u meyajol nook’, le beetike’ Yucatáne’ asab ya’ab u chíikpajal ti’ le meyajila’, tumen u ya’abil nu’ukulo’ob ku k’a’abéetkunsa’al ti’al u beeta’ale’ ku yáax kóojol Progreso, ts’o’okole’ ku k’ujsa’al Kaanpech yéetel Quintana Roo.
También te puede interesar: Yucatán, estado de la península con mayor población de jóvenes
Tu péetlu’umil Kaanpeche’ leti’e’ tu’ux jach p’íit yanik táankelemo’ob, tumen chéen 224 mil yani’, máaxo’ob yaan u ja’abil ichil 15 tak 29, u ya’abile’ ku beetik séekundario meyajo’ob, ts’o’okole’ le suuk u yila’alo’ leti’e’ máanufakturáa, le beetik ti’ lalaj méek’tankaajo’ob yaan jump’éel máakiladoráa. Tu paache’ ti’ yaan le máaxoob meyajtik ba’ax yaan u yil yéetel u k’a’amal ajxíinximbal máako’ob, u péeksa’al k’is buuts’ yéetel u jeel ba’alob tumen chíika’an 21.4 por siientoil.
Tu ts’ooke’, u 1.6 por siientoil ku beetiko’ob primario meyajo’ob. Le je’ela’ u k’áat u ya’ale’ yaan kex 3 mil 500 táankelem kaanpechilo’ob ku meyajtiko’ob kool, chuk kay yéetel uláak’ ba’alob ti’al ti’al u beeta’al jejeláas nu’ukulo’ob.
Yéetel u xookil Censo Nacional de Población 2020, chíikpaj tu péetlu’umil Yucatáne’ yaan 9.6 u ja’abil promedyo táankelemo’ob u xokmajo’ob níibel baasikóo tak níibel medio súuperior, te’e ts’ooka’ ku chíimpolta’al kée je’ets’ek tu ts’o’oksaj u yáax ja’abil báachiyer, ba’ale’ chéen 22 máako’ob ichil 100, yaan u ja’abil ichil 15 wa maanale’, tu ts’o’oksajo’ob u xookil súuperior.
Beey túuno’, jts’a’ab k’ajóoltbile’ ichil 100 máak yaan u ja’abil ichil 15 wa maanal ti’e’, chéen waktúul ma’ u yojel mix xook mix ts’íibi’, ba’ale’ ichil tuláakal u lu’umil Méxicoe’, u meedyaile’ jets’a’an ichil lalaj 100e’, jo’otúul ma’ u yojel mix jump’éel ti’ le je’elo’, ba’ale’ asab chíika’an ichil máaxo’ob maanal 75 u ja’abil, ka’alikil ichil táankelemo’obe’ chéen 0.9 por siientoil beey yaniko’.
Tu péetlu’umil Quintana Rooe’, ila’ab xook beeta’an tumen táankelemo’obe’ k’ucha’an 10.2 u promeedyoil, le je’elo’ ku ye’esik jump’íit maanal ti’ u yáax ja’abil báachiyeraatóo; beyxan súuperior xookile’ ku yéemel, tumen je’el bix yanik Yucatán yéetel Kaanpeche’ beey xan yanik Kaanpech. Kex beyo’, maas ma’ ya’ab ma’ u yojel mix xook mix ts’íibi’, tumen ichil láalaj 100 máake’ chéen óoxtúul ma’ u yojeli’.
Beey túuno’, Inegie’ tu ya’alaj tu péetlu’umil Kaanpeche’ yaan 9.6 ja’abo’ob xook beeta’al lik’ul u níibelil baasikóo tak medio súuperior, ts’o’okole’, ti’ le ts’ooka’ ku ch’a’anukta’al u yáax ja’abil xook báachiyer ts’o’oksa’ano’, ba’ale’, chéen 22 máako’ob, ichil 100, yaan u ja’abil ichil 15 wa maanal ti’, béeychaj u ts’o’oksik súuperior xookil, óoli’e je’el bix yanik Yucatán.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
