Tu ja’abil 2020e’, u péetlu’umil Yucatáne’ yanchaj mil 213 u túul máasewal máak biinsa’an tu kúuchil k’alab, beey jts’a’ab ojéeltbil tumen Tomas López Sarabia, máax jo’olbesik u múuch’il belbesik Centro Profesional Indígena de Asesoría, Defensa y Traducción (Cepiadet).
Ichil ba’ax xak’alta’al tumen múuch’kabile’, yaan 392 máako’ob, máaxo’ob chíikbesik u 28.8 por siientoile’, ku t’aniko’ob máasewal t’aan; le je’ela’ leti’ u jach ka’anal xookil ichil tuláakal u noj lu’umil México,
Ka’alikil uláak’ 821 u túulale’, u 60.3 por siientoile’, máako’ob ku chíimpoltikubáajo’ob beey máasewalo’ob.
J-áabogado, máax tu beetaj jump’éel tse’ek Facultad de Derecho ti’ u noj najil xook Universidad Autónoma de Yucatán (Uady), le 23 ti’ agosto máanika’, tu ya’alaje’, ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’ yaan maanal 7 mil u túul máasewal máak oksa’an tu kúuchil k’alab; chéen tu péetlu’umil Yucatán yéetel Oaxaca maanal dos mil u túul k’ala’ano’obi’. U ya’abil ti’ leti’obe’ siijilo’ob ichil u ch’i’ibal maaya, ayuukjä'äy, wixárika, ch’ool, tsotsil yéetel tseltal kaaj ichil uláak’o’ob.
También te puede interesar: Yucatán registró mil 213 personas indígenas privadas de la libertad en 2020: Cepiadet
Beey túuno’, ichil ba’ax k’a’ayta’ab xan tumen Cepiadete’, u ya’abil si’ipil jets’a’an beeta’an tumen máasewalo’ob tu ja’abil 2019e’, leti’ le je’elo’oba’: le yaan u yil yéetel u toj óolal wíinik, yanchaj 22 ko’olel ma’acha’ab yóok’lal; uláak’ 18 xiibo’obe’ macha’ab yóok’lal péekuladóo, le je’ela’ leti’e’ kéen okolta’ak u taak’inil kaaj ti’al u xu’upul ti’ yaanal ba’al.
Yóok’lal ba’ax yaan u yil yéetel xiibe’: u ya’abile’ macha’ab tumen ila’ab yaan wa ba’ax ts’oonil ti’ob kex mina’an u ju’unil u páajtal u k’a’abéetkunsiko’ob, yóok’lal le je’ela’ macha’ab 141 u túul máak; tumen u ch’a’amajo’ob ka’ach ts’oon ku páajtal u meyaj chéen ti’ junjaats máake’, macha’an 120 u túulal, yéetel tumen ma’ beeta’ab ba’ax jets’a’an ichil u a’almajt’aanil u bin máak táanxel lu’umile’, macha’an 106 u túul máak.
Tu péetlu’umil Yucatáne’, xoka’an yaan 525 mil 092 u túul máak ku t’anik máasewal t’aan, le je’ela’ ku chíikbesik u 23.7 por siientoil ti’ tuláakal wíinik yaan te’e péetlu’umilo’, ts’o’okole’ leti’ u yóoxp’éel lu’umil ichil tuláakal México tu’ux asab ya’ab máax t’anik máasewal t’aan.
Uláak’ ba’ale’, ichil máaxo’ob k’ala’ano’obe’, ojéela’an yaan 46 u p’éel máasewal t’aano’ob, ti’ le je’elo’obo’ yaan waxakp’éele’ maanal 100 u túul máax t’anik: maaya, ch’ool, tseltal, tsotsil, náhuatl, zapoteco, ayuujk yéetel zoque.
López Sarabia ku ya’alike’, le ba’ax chíikpaja’ ku ye’esik ma’ kéet yanik u kuxtal máasewal kaaj, ts’o’okole’ láayli’ jach u péech’ óolta’al le jaats kajila’ ichil u nu’ukil juustisya ti’ le péetlu’uma’; u ya’abil máaxo’ob k’ala’ano’obe’ ma’ no’oja’an yanik ba’al u ti’al u aktáantiko’ob legal ba’alob, ts’o’okole’ ma’ chuka’an xan u taak’inil u bino’ob tak te’e noj kaajo’obo’ ti’al u beetiko’ob tak pool.
Ts’o’okole’ ma’ xan chuka’an u yuumil u beeta’al sutt’aano’ob mix ti’al u beeta’al u deefensail, ti’al ka kéet yanak páajtalilo’ob ti’ máasewal máak. Ichil ba’ax yaan u yil yéetel Yucatáne’, ila’abe’ jach mina’an u yuumil beetik sutt’aan, peritóos yéetel déefensores ka u t’ano’ob le maayat’aano’, ti’ le 70 yaano’ob te’e péetlu’umilo’, chéen lajuntúul t’anik maayai’, ba’ale’ maanal u 60 por siiento kaaj yaane’, maaya wíinik.
Ts’o’okole’, tu ya’alaje’ yaan ya’abach máak ku k’a’alale’ tumen ma’ táan u chíimpolta’al bix suuka’an u beeta’al wa u ch’a’anukta’al ba’al tu kaajalo’obi’, le túune’, le je’elo’ ku ye’esik ma’ táan u chíimpolta’al u tuukul kaaji’. “Wa óol talam u chíimpolta’al u páajtalil kaaje’, kux túun u ti’al máasewalo’obi’, najmal k na’atike’ jach ma’ kéet yanik u kuxtalo’obi’”, tu tsikbaltaj.
U jeel ba’ale’, yaan ya’abach máak ku ch’éenel u t’anik u t’aanile’ tumen ku péech’óolta’al wa ku p’a’atal paachil, “le je’elo’ láayli’ xan mootschaja’an u beeta’al ichil mola’ayo’ob”, tu ts’ook a’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
