Tu ja’atskabil k’iin jo’oljeake’, beeta’ab k’a’aytajil tsikbal tumen Centro de Investigación Científica de Yucatán (CICY), tu’ux jts’a’ab k’ajóoltbil xaak’al ts’o’ok u beeta’al ti’al u ka’a líik’sa’al kij te’e péetlu’umilo’.
J-iinjenyero Itzamná Salas, máax jo’olbesik meyaje’, tu tsolaj lik’ul u ja’abil 2015e’ tu káajso’ob jump’éel u biofaabrikail kij te’e kúuchil tu’ux ku meyajo’, tu’ux k’a’abéetkunsa’ab ka’ap’éel téeknolojiias, ba’ale’ láayli’ táan u ma’alobkúunsa’al uláak’ nu’ukbesajo’ob yéetel nu’ukulo’ob ti’al u p’áatal tu jach ma’alobil bix táan u beeta’al.
Tu tsikbaltaje’ táan u béeykunsiko’ob ba’ax u k’áato’ob, ikil táakmuk’ta’an téeknolojiias tumen CICY, ba’ale’ tumen yaan xan uláak’ ku taalo’ob ti’ táanxel lu’umo’ob je’el bix Sistema de Inmersión Temporal (Setis), tu’ux ts’o’ok u yila’ale’ uts u xíimbal tak walkila’.
Paak’áal beeta’an tak walkila’ jach ma’alobtak, tumen leti’obe’ ma’ táan u ya’abkunsiko’ob le séeba’an u yokol u yik’el wa séeba’an u k’oja’antal, “le ba’ax ku ch’a’abal ti’al u ya’abkunsa’al te’e biofaabrikao’ leti’e’ paak’alo’ob jach mu’uk’antako’obo’; kéen pa’ak’ak kije’, ma’ táan u seen xáantal kéen líik’ik”.
También te puede interesar: Conoce el proyecto del CICY para recuperar el henequén en Yucatán
Ku xuultal tu jo’oloj óoxp’éel ja’ab yéetel uláak’ táanchúumuk, ba’ale’ yaan u jeelo’obe’ ukp’éel ja’ab ku xáantal, “le beetike’ ma’ ya’ab ba’al ku yantal u xu’upul tumen kolnáalo’ob, le beetike’, uts u taal ti’ máax meyajtik, tumen je’el u yantal ba’al ti’al u kon máak”.
Tu tsikbaltaj tak walkila’, ts’o’ok u béeytal u séebkunsa’al bix u ya’abkunsa’al le kijo’, ts’o’okole’ p’íitkunsa’ab tak u 50 por siientoil u tojol u meyajta’al, “tumen tluk’saj le ba’ax k’a’abéet ka’ach, yéetel jach ko’oj, ti’al u ya’abkunsa’al”.
Ba’ax ku taal walkila’, leti’ u béeytal u náachkunsa’al ba’ax béeykunsa’an ti’al u k’iinil u bin u líik’il; leti’e’ ba’ax táan u meyajta’al beoraa’.
Yéetel xaak’al táan u beeta’ale’, káajsa’ab tu ja’abil 2017e’ jump’éel bibeeróo. U ti’al le je’elo’ jch’a’ab 39 mil bíitroplantas tu méek’tankaajil Hunucmá; tu ja’abil 2018e’ pak’a’ab maanal jump’éel ektaarea tu kaajil Motul, úuchik u yantal 154 mil 555 bíitroplantas; tu ja’abil 2019e’, úuchik u beeta’al Programa de Concurrencia de la Secretaría de Agricultura y Desarrollo Rural (SADER) béeychaj u yantal 281 mil 100 bíitroplantas k’ujsa’ab yiknal 24 kolnáalo’ob te’e kaajo’obo’ (Motul, baanta Izamal yéetel tu noojolil Yucatán); ti’al 2021 tu t’anajo’ob meyaj jump’éel mola’ayil te’e lu’umo’, ti’al u béeytal u ts’áako’ob 500 mil bíitroplantas.
Beyxan, leti’obe’ ku táakmuk’tiko’ob kolnáalo’ob kéen k’a’abéetchajak, ti’al u tso’olol ti’ob bix u nu’ukil u meyajta’al le kijo’, yéetel bix je’el u yéeya’al tu beel xíiw kun ch’a’abil u ch’i’ibal ti’al u ya’abkunsa’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
