Maaya ko’olel macha’an wa k’ala’ane’, loobilta’an: yaane’ kupa’ab u yiik’ wa pita’ab u nook’, ichil uláak’ ba’alob, beey chíikpaj ichil u ts’íibil Agenda para el Acceso a la Justicia de las Mujeres Mayas de Yucatán, beeta’ab tumen Red de Promotoras Mayas, tu’ux táaka’an waxakp’éel u méek’tankaajilo’ob Yucatán, Equis Justicia yéetel Centro Alternativo para el Desarrollo Integral Indígena.
Beyxan ila’abe’, ti’ lajuntúul ko’olel loobilta’ane’, juntúul ma’ táan u beetik tak pool yóok’lal ba’ax beeta’ab ti’ob, tumen sajakchaj u beeta’al wa ba’ax ti’obi’.
Ts’íibe’, jts’a’ab k’ajóoltbil le 6 ti’ septiembre máaniko’, ts’o’okole’ tu chíikbesaj le talamilo’ob ku máansik maaya ko’olel yaan ti’ lajunp’éel méek’tankaajo’ob, ti’al u béeytal u ts’aatáanta’al justiisya je’ex unaje’, yéetel meyaje’ beeta’ab ti’al u k’a’abéetkunsa’al u jala’achilo’ob kaajo’ob yéetel noj lu’um ti’al u na’atal bix yanik loobilaj tu taanaj ko’olel, tu kaajalo’ob yéetel ti’ mola’ayo’ob meyajtik justiisya, tumen beyo’, je’el u páajtal u bin u yutskíintiko’ob ba’ax ma’ patal yaniki’.
También te puede interesar: Mujeres mayas de Yucatán que han sido detenidas sufrieron abusos, revela estudio
Edwin Aracely Caamal Che, máax táaka’ach ichil le Redo’, tu ya’alaj ichil ko’olelo’ob macha’ab wa k’ala’abe’, u 2.7 por siientoile’ tu ya’alaje’ pita’ab u nook’, u 20 por siientoile’ kupa’ab u yiik’, ka’alikil u 15 por siientoile’ óota’ab u sexual loobilta’alob.
Ichil Agenda túune’, ku páajtal u xo’okol ba’ax ucha’an ti’ kantúul maaya ko’olel k’ala’ab kex tumen ma’ unaj ka’achili’, tumen leti’obe’ táan ka’ach u ba’atelo’ob yóok’lal u páajtalilo’ob. “Le je’elo’obo’ u t’aan ya’abach ko’olel láayli’ yaan u muuk’il u t’aan”: tu ya’alaj.
Ichil le 160 u túul maaya ko’olel k’áatchibta’abe’, u 70 por siientoile’ ma’ u yojel wa yaan ba’ax jetsa’a’an ti’al u kaláanta’alo’obi’; ti’al ko’olel ku loobilta’ale’ talam u beetik tak pool ti’ ba’ax ku beeta’al ti’ tumen sajak u luk’sa’al u yotocho’ob wa u p’áatal mina’an tu’ux u kuxtalo’obi’.
Beyxan, tu ya’alaje’ chíikbesa’ab u mola’ayilo’ob fiscalías yéetel juzgado’obe’ náach yaan ti’ le mejen kaajo’obo’; ts’o’okole’ kéen béeyak u jóok’olo’ob ti’al u beetiko’ob tak poole’, ku k’exik u t’aano’ob, ma’ tu ya’aliko’ob jach ba’ax ku beeta’al ti’ob; u jeel ba’ale’, mina’an máax beetik u sut t’aano’obi’, yéetel jach táaj ku xáantal.
Agenda xane’, tu chíikbesaj u 69 por siientoil maaya ko’olele’ ku tukultik jo’olpóopo’obe’ ma’ u k’ajóol a’almajt’aan mix xan u páajtalil ko’olel; u 45 por siientoile’ tu ya’alaj jala’acho’obe’ ma’ táan u beetik mix ba’al yóok’lal loobilaj ku beeta’al ti’ ko’olel ichil u yotoch.
Beey túuno’, u 91 por siientoil maaya ko’olel k’áatchi’ibta’abe’ tu ya’alaje’, ti’al u yutsil áanta’al máax ku loobilta’ale’ unaj u láak’inta’al yéetel sikoloojikóo áantaj. Ts’o’okole’, tu lu’umil Yucatáne’ chéen 14 kúuchilo’ob yaan ti’al u ts’aatáanta’al loobilaj, ti’ bolonp’éel méek’tankaajo’ob, tu’ux ku meyaj 38 u túul máak, ba’ale’ chéen juntúul ku maayai’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
