Kex tumen jets’a’an tu’ux ku yaan u xuulil péetlu’umo’obe’, óoli’ jump’éelili’ ba’ax ku yaj óolta’al tumen u kajnáalilo’ob u petenil Yucatán: u to’okol u k’áaxo’ob yéetel u jach óotsil bo’ota’al ti’ob kéen ma’anak, beyxan u péech’ óolta’alo’ob, u jumpáaykunsa’alob, u mina’ata’al utsil meyajo’ob ti’al u kaláanta’al toj óolal, kaambal; u mina’antal taak’in ti’al meyaj, u tse’elel u muuk’il u t’aano’ob, u k’a’alalo’ob chéen beyo’ tumen u kaláantik u k’áaxo’ob, ichil uláak’ ba’al ku beeta’al ti’ob.
Jkomiso’ob, aj-jo’olbesaj kaajo’ob yéetel u maayailo’ob óoxp’éel péetlu’umo’obe’: Kaanpech, Yucatán yéetel Quintana Roo, tu jets’ajo’ob ba’ax k’a’abéet ti’ob, ba’ale’ beyxan ba’ax talamilo’ob úuch káajak u máansiko’ob, ts’o’okole’ láayli’ u yu’ubiko’ob walkila’.
Leti’obe’ tu k’áatajo’ob ka ch’a’anukta’ak u t’aano’ob, yéetel ka chíimpolta’ak ba’ax u k’áato’ob. “Maaya kaaje’ kuxa’an yéetel láayli’ u ye’esik u muuk’. Kmúul yantal yéetel k-k’áat ka chíimpolta’akon”, tu ya’alo’ob ti’ múuch’tambal beeta’ab tumen Instituto Nacional de Pueblos Indígenas (INPI), tu kaajil Saki’ te’e k’iino’ob máana’.
Te’elo’, u’uya’ab u tsikbal Iván Ramos Méndez, máax jo’olbesik Participación y Consulta Indígena ti’ u mola’ayil INPI, máax tu ya’alaje’ k’a’anan u ba’atelo’ob ti’al u chíimpolta’al u páajtalilo’ob, beyxan ti’al u yáax ts’a’abal u yojéelto’ob je’el ba’axak meyajil bíin beeta’ak tu k’áaxo’ob; ka chíimpolta’ak u t’aano’ob; ka ts’aatáanta’ak toj óolal; ka utsil kuxlako’ob, ichil uláak’ ba’alob.
Yanchaj jo’olpóopo’obe’ tu ya’alajo’ob leti’obe’ “ma’ xwo’okin máako’ob, chéen ku k’áatiko’ob ba’ax unaj u yantal ti’ob yéetel k-ba’atel yóok’lal k-k’áaxo’ob”, tu ya’alaj juntúul máak.
En español: Comisarías de Mérida proponen ser autónomas y gestionar sus recursos
Yaan xan uláak’ máak táakpaje’, ti’ tu yojéeltaj yaan u páajtalilo’ob: jats’uts ba’al, ma’ in wojel wa yaan to’on páajtalilo’obi’; te’e tkaajalo’ ma’ táan u yu’ubal kt’aan tumen jala’acho’ob, a’alab.
Ka’aj ts’o’ok u yáax jaatsil múuch’tambale’, yanchaj uláak’ tsikbalo’ob beeta’ab. T’aanaj
José Elías Canché Pisté, u jkomisil Izamal, máax tu ya’alaj éejiodo’obe’ ma’ tu k’amiko’ob taak’in ku ts’a’abal tumen jala’ach; tumen ku p’áatale’, ku beeta’al, wa ma’, ba’al te’e kaajo’obo’ chéen tumen wa máax yane’ u k’áat u beetej. “Wa ma’ ta biinsikabáaj yéetele’, wa ma’ ta wáantik tu káampañae’, ma’ tu ts’a’abal tech ba’al ti’al le éejidoo’”, tu ya’alaj.
Wa beey u yúuchul ba’ale’, ba’ax ti’al ku beeta’al áasamblea ti’al u je’ets’el u jo’olpóopilo’ob kaaj. “Mina’anto’on mix ba’al ti’al u páajtal kxíimbal, mix tu páajtal kbin Procuraduría Agraria, mina’an mix áantaj ti’al u meyajta’al kool”.
Leti’ xane’, tu páayt’antaj éejidal jo’olpóopo’ob ti’al u k’áatiko’ob ka ch’a’anukta’ak u t’aano’ob. Tu tsikbaltaj bix u beeta’al ba’al ti’ maayaob, tumen leti’e’ jala’acho’ob péech’ óoltiko’obo’, leti’ob tokik u k’áaxo’ob, ts’o’okole’ tu ch’a’achibtaj tak u meyajnáalil Fondo Nacional de Fomento al Turismo (Fonatur), tumen paklan úuchik u beetik ba’al yéetel jkomis yaan ka’ach, William May Gorocica, tu’ux tu jets’ajo’obe’ chéen 300 pesos kun bo’otbil k’áax, yéetel yaan u ts’a’abal jump’íit despeensáa ti’ le éejidatari’obo’, tumen ti’ kun máan Tren Mayai’.
Agustina Tah Pech, máax jo’olbesik Consejo Supremo Maya de Kantunilkín, Quintana Roo, tu ya’alaje’ te’e kaajo’ ma’ táan u k’a’amal áantaj ti’al u beeta’al ba’ax suuka’an te’elo’; ts’o’okole’ le je’elo’ ku p’atik ich sajbe’entsil tumen je’el u ch’éenel u beeta’al tu paachil k’iin. “Bix je’el u páajtal kbeetik ti’al u k’uchul taak’in ti’ le kaajo’. Kéen k’uchuk u k’iinil u cha’anil kaaje’, ku yantal u máan k-k’áatik taak’in te’e jala’acho’, ba’ale’ yaan k’iine’ ku ts’a’abal to’on 50 wa 100 pesos, ts’o’oke’ yaan k’iin xane’ mix táan u núukiko’ob”, tu ya’alaj.
Blanca nieves Balam Hoil, u xkomisil Dzalbay, Temozón, Yucatán, tu ya’alaje’ tu kaajale’ mina’an ts’akyaj ts’akik kajnáalo’ob; te’e klinikao’ chéen tak chúumuk k’iin je’e’k’ab. Beyxan, ma’ táan u ts’a’abal u taak’inil meyaj, mix táan u péektsila’al nu’ukbesajo’ob ti’al u kaláanta’al ko’olel kéen yo’omchajak, le beetike’ ku yantal u jóok’olo’ob ti’ u kaajalo’ob wa u bo’olo’ob táanxel tu’ux ti’al u ts’aatáanta’alob, chéen ba’axe’ ma’ tuláakal máak ku páajtal u beetik beyo’.
Beey túuno’, táakpaj uláak’ máako’ob, je’el bix Venancia Coh Chuc, maáax chíikbesik INPI tu péetlu’umil Quintana Roo, máax t’aanaj yóok’lal ba’ax ku yúuchul yéetel máaxo’ob meyajtik jejeláas ba’al ti’al u k’a’amal ajxíinximbal máako’ob, tumen yaan k’a’anan k’eexilo’ob ku yantal te’e kaajo’ob tu yóok’lalo’.
T’aanaj xan Nehemías Chí Canché, máax ti’ k’ubéenta’an u meyajil INPI ti’ u péetlu’umil Kaanpech, máax tu ya’alaj kaajo’obe’ úuch p’ata’ako’ob paachil, tumen ts’o’ok maanal 400 ja’abo’ob káajak u péech’ óolta’alo’ob, ts’o’okole’ “láayli’ u yúuchul tak walkila’”.
Domitilo Carballo Cámara, ti’ u mola’ayil INPI Yucatán, tu ya’alaje’ táan u kaxta’al ka chíimpolta’ak u páajtalil maaya kaaj, le beetik ku meyajta’al k’eexilo’ob te’e a’almajt’aano’obo’, ts’o’okole’ ku kaxta’al xan u ts’aatáanta’al u yutsil kuxtal wíinik.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
