Walkila’, tu lu’umil Yucatáne’ yaan ka’ap’éel u jejeláasil k’oxol je’el u beetik u tsa’ayal ti’ wíinik k’oja’anilo’ob je’el bix dengue, chikungunya yéetel zika; u yáaxile’, leti’e’ asab k’ajóolta’ano’, Aedes aegypti; u ka’ap’éelile’ ila’ab walkil jayp’éel ja’abo’ob paachil, Aedes albopictus, ts’o’okole’ asab suuk u yila’al ti’ mejen kaajo’ob, yéetel ba’alche’ ku máan u chi’ej.
U ajxak’al xookilo’ob Centro de Investigaciones Regionales Hideyo Noguchi, ti’ u noj najil xook Universidad Autónoma de Yucatán (Uady), tu beetajo’ob xaak’alo’ob walkil jo’op’éel ja’abo’ob paachil, ti’al u yila’al ba’ax le ku beeta’al tumen le k’oxola’, ba’ax ba’alche’ilo’ob uts tu yich u chi’ik, ichil uláak’ ba’alo’ob, ti’al beyo’ u béeytal u je’ets’el ba’ax najmal u beeta’al ti’al u kaláanta’al kaaj. Kex beyo’, tak walkila’ ma’ táan u beetik u yantal sajbe’entsil, je’el bix le ku beeta’al tumen u jejeláasil aegypti, tu tsikbaltaj Everardo García Rejón, u ajxak’al xookil Uady.
Leti’ xane’, p’ata’an meyaj tu kúuchil Laboratorio de Arbovirología; tu tsolaje’ albopictuse’ juntúul asiáticoil k’oxol, óoli’ je’el bix Aedes aegypti, ba’ale’ k’uch México tu xamanil le noj lu’uma’, tu’ux yaan Tamaulipas yéetel te’e noojolo’, naats’ Chiapas.
En español: 'Aedes albopictus', la nueva amenaza: mosquito prolifera en zonas rurales
García Rejóne’ tu ya’alaje’, yáax ojéelta’ab u yantal te’e noj lu’uma’, tumen chíikpaj Cancún walkila’ lajunp’éel ja’abo’ob paachil, ba’ale’ jujump’íitil úuchik u bin u k’i’itpajal tak tu méek’tankaajilo’ob Yucatán, tak ka’aj k’uch Jo’.
“Le k’oxola’ je’el u jach tsa’aysik dengue, chikungunya yéetel zika”, tu tsikbaltaj jxak’al xook. Ba’ale’, óol jela’an ba’ax ku beetik tumen asab ki’ u yu’ubik u chi’ik ba’alche’, kex tumen láayli’ u chi’ik wíinik.
Uláak’ ba’al ojéela’ane’, uts tu yich u yantal te’e mejen kaajo’obo’, ka’alikil u jejeláasil aegyptie’ ku yantal ti’ noj kaajo’ob, ba’ale’ wa ku kanik kuxtal ti’ kaajo’ob náach yaniko’ob ti’ noj kaaje’ je’el u beetik u yantal sajbe’entsile’.
Beey túuno’, tu ya’alaje’ ti’al u ts’aatáanta’al ma’ u chi’ibil máak tumen le k’oxola’ je’el u yáantaj wa ku k’a’abéetkunsa’al réepelentée, je’el bix xan u rosíiarta’al najo’ob, tu’ux yaan baaños, tu’ux ku wenel máak yéetel x-éek’ nook’o’ob.
Uláak’ ba’ax tu tsikbaltaje’, chikungunya yéetel zika walkila’ ma’ piimchajak wey lu’ume’, tumen tak walkila’ ma’ ojéela’an wa ts’o’ok u yantal máax ti’ tsaayal. Chéen dengue láayli’ u beetik u k’oja’antal máak.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
