Wa tumen wíinik ku k’ajóoltik máakalmáak u páajtalilo’obe’, ku yantal u muuk’ ti’al u ba’atel yóok’lal ba’ax u ti’al, le beetike’ ku jéets’el xan ba’ax ku beetik, beey u tukultik Iván Ramos Méndez, máax jo’olbesik Participación y Consulta Indígena ichil u mola’ayil Instituto Nacional de los Pueblos Indígenas (INPI).
Beyxan, tu ya’alaje’ beey u yantal ti’ob uláak’ nu’ukulo’ob ti’al u aktáantiko’ob péech’ óol yéetel loobilaj ku beeta’al ti’ob.
Le beetike’, mola’aye’ ts’o’ok u káajsik xan u beetik meyajo’ob ti’ap u péeksiltik u páajtalil kaajo’ob ichil tuláakal u noj lu’umil México.
Le viernes máaniko’, tu kaajil Saki’, tu much’ajubáaj ya’abach maaya aj-jo’olbesajo’ob ti’al u béeytal u k’ajóoltiko’ob ba’ax talamil ku máansiko’ob, beyxan ti’al u tsikbalta’al u k’eexilo’ob a’almajt’aan, tumen táan u kaxta’al ka chíimpolta’ak máasewal kaajo’ob, tumen leti’obe’ wíiniko’ob jeets’el u páajtalilo’ob.
Ramos Méndez tu tsolaje’, tu ja’abil 1990 ka’aj mokt’anta’ab tumen México u ts’íibil Convenio 169 de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) yóok’lal máasewal kaajo’ob, tu’ux ku chíimpolta’al u jejeláasil ba’al yóok’lalo’ob, chéen ba’axe’, kex yaan le mokt’aano’, walkila’ chéen “kimen ts’íib”.
En español: Al conocer sus derechos, comunidades mayas pueden defender su territorio: INPI
Kex tumen mokt’aane’ chíimpolta’al tumen yóok’ol kaabe’, ma’ táan u beeta’al ba’al ti’al u beeta’al ba’al yóok’lal u páajtalilo’ob kaaj, le beetik leti’obe’, ku ya’alik Ramos Méndeze’, láayli’ ku yantal u ba’atelo’ob ti’al ka chíimpolta’ak u páajtalilo’ob; ku beetiko’ob tak pool, juusyo’ob yéetel uláak’ ba’alo’ob ti’al u ye’esiko’ob ba’ax u ti’alo’ob.
Tu ja’abil 2001e’, beeta’ab k’eexilo’ob ti’al u tóoch’ta’al páajtalilo’ob ichil Constitución, ba’ale’ ma’ chúuka’ani’, le beetik walkial’ táan u kaxta’al u jeel a’almajt’aano’ob ka u chíimpolt kaajo’ob beey leti’e’ máaxo’ob unaj u ti’alintik paajtalilo’ob.
Tu jo’oloj túun chíimpolta’ak páajtalilo’ob ich Constitucióne’, ku ya’alik, najmal u jach ila’al ka beeta’ak tu beel ichil tuláakal u mola’ayilo’ob jala’cah yéetel te’e péetlu’umo’obo’, ti’al u yutsil kaaj.
Beey túuno’, k’eexil ku tukulta’al u beeta’ale’, ts’o’ok u k’ujsa’al tu táan Consejería Jurídica ti’ u jala’achil u noj lu’umil México ti’al ka xak’alta’ak, kéen ts’o’okoke’ yaan u máansa’al tu táan u Mola’ayil Pat A’almajt’aan, ti’al xan u tsikbalta’al.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
