Ma’ táan u yantal Tren ka áalkabnak Xpujil tak Chetumal wa ma’ táan u yantal jets’t’aan yéetel u éejidatarioilo’ob u noojolil Quintana Roo, tu ya’alaj u jala’achil u noj lu’umil México, Andrés Manuel López Obrador, máax tu ya’alaje’ chéen táan u binetik ka ts’a’abak u páajtalil u ch’a’abal lu’um ti’al u meyajta’al u jaatsil 6 (Tulum tak Bacalar) yéetel u jaatsil 7 (Bacalar tak Escárcega).
Ichil u tse’ekil ja’atskab k’iin tu beetaj le lunes máanika’, jala’ache’ tu tsolaj ichil u kaajil Xpujil (Kaanpech) tak Chetumal (Quintana Roo) yaan jo’op’éel éejido tu’ux ma’ yanak mokt’aani’, ba’ale’ ma’ leti’e’ kolnáalo’obo’, leti’e’ máaxo’ob jo’olbesik kaaj ma’ táan u yóotiko’ob ka máanak Tren Maya te’elo’, ts’o’okole’ tu ya’alaje’ leti’obe’ “u k’áat u beet u agostoo’”.
“Táan k’áatiko’ob ti’ u mola’ayil Secretaría de Infraestructura, Comunicaciones y Transportes (SICT) ka yanak u bo’ot ti’ob úuchik u beeta’al u bejil Escárcega tak Chetumal, tu ts’o’okbal u ja’abilo’ob 60, yéetel tu káajbal 70 ti’ le siiglóo máaniko’… unaj u yila’al wa ts’o’okili’ u yantal kaajo’ob ka’aj beetchaj le bejo’, ba’ale’ máaxo’ob jo’olintik kaajo’obe’ ku ya’aliko’ob: ‘waye’ ma’ tu bin máan wa ma’ táan kbo’ota’al úuchik u beeta’al le bejo’’, ba’ale’ tuláakal yéetel áabogadoo’”, tu tsikbaltaj López Obrador.
En español: Sin acuerdo con ejidatarios, no habrá Tren Maya de Xpujil a Chetumal: AMLO
Wa éejidatario’ob ma’ tu éejentiko’ob bo’ol jeets’el unaj u beeta’al ti’al u bejil Tren Mayae’ yaan u k’a’abéetkunsa’al derecho de vía. K’a’abéet 40 metros u kóochil yéetel u bejil ichil Chetumal yéetel Escárcega, ba’ale’ le je’elo’ chéen jump’éelili’ u nu’uk le bejo’. “Wa ku k’a’alal beje’ Trene’ chéen tak Xpujil kun náakal, ma’ tun okol tak te’elo’, chéen ba’axe’ yaan u yojéelta’al máaxo’ob je’els le meyajo’”, tu ya’alaj Jala’ach.
Uláak’ ba’ax tu ya’alaje’, ti’ le mil 500 kms táaka’an ichil u bejil Trene’ ts’o’ok u yantal u derecho de víail óoli’ mil kms, táan u binetik ka cha’abak meyajo’ob ti’ ka’a jaats (6 yéetel 7), ba’ale’ le je’elo’ yaan u beeta’al tumen íinjenieros militares, ku taalo’ob ti’ kaajil Tulum tak Escárcega. Beyxan tu ka’a a’alaj yaan u kaxtik bix u tóoch’tik u náajalta’al taak’in tu noojolil Quintana Roo, tumen ts’o’ok u máan ya’abach ja’abo’ob táakmuk’ta’ak u xamanil le lu’umo’; yáaxe’ Cancún, ts’o’okole’ Riviera Maya.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan