U jaajile’, le píibo’ unaj u k’aaba’inta’al noj waaj, tumen le píibo’ chéen leti’e’ bix u beeta’al le ba’ax kun jaantbilo’, ma’ leti’e’ waajo’, beey tu ya’alaj xmaaya ts’íib Diana Mireya Tun Batun. Le janala’, leti’e’ ku asab beeta’al ti’al u k’iinil Pixano’ob tu petenil Yucatán. Suuka’ane’ ku k’ubéenta’al, ts’o’okole’ tu péetlu’umil Quintana Rooe’ ku tojoltik ichil 250 tak 650 pesos. Jejeláas u nojochil, yaan mejentak chéen ti’al juntúul máak, ba’ale’ yaan uláak’ ti’al uláak’ ya’abach máak.
Tun Batune’ xka’ansaj, xts’íib síij tu méek’tankaajil José María Morelos, ba’ale’ kaja’an Chetumal, tu ya’alaje’ leti’e’ ka’ansa’ab tumen u taatatsilo’ob yéetel tumen u noolo’obe’ u ki’il ba’ax ku jaanta’al te’e k’iino’oba’ leti’e’ noj waajo’. Beyxan le je’ela’ k’ajóolta’an beey píibil chachak waaj, tumen leti’e’ mukbil u beeta’alo’.
Tu tsikbaltaje’, tu kaajale’, X-Cabil, yéetel ichil tuláakal u maaya lu’umil Quintana Rooe’, noj waaje’ ku beeta’al ti’al biix, leti’e’ kéen xi’ik tuka’atéen le pixano’obo’.
En español: El píib, platillo central del Janal Pixan, debería llamarse noj waaj: Escritora maya
“Ku ya’alik in noolo’ob yéetel in xka’a noolo’obe’, u ti’al bin u yantal ba’al u biins u jaant le pixano’obo’. In chiiche’ óoli’ beey ch’a’an u beetik, ku ts’áak u k’óolil, u bak’el, yéetel kéen ts’o’okoke’ ku makik láayli’ yéetel le juuch’o’. Tu ts’ooke’ ku to’obol yéetel u le’ ja’ab. Beey u píibta’alo’”, tu tsikbaltaj.
Tu ya’alaje’, ja’ab man ja’abe’ ku ya’alal leti’e’ píib u noj janalilo’, ba’ale’ le je’elo’ ma’ leti’, ts’o’okole’ chéen ku beeta’al ti’al konbil. Píib in k’ajóol teene’ leti’e’ tu’ux ku ts’a’abal chachak waaj wa noj waaj. Noj waaje’ leti’e’ nukuch táamalo’, le wóoliso’ wa le kwáadradóo, leti’e’ ku ya’alal u píibipollo wa mukbilpollo” te’e noj kaajo’obo’”.
Ti’ kaajo’ob je’el bix Cancún, Playa del Carmen yéetel Tulume’ suuka’an u yila’al u káajal u k’a’aytal kéen náats’ak u k’iinilo’ob Pixano’ob. Jejeláas xan u bix u beeta’al, tumen yaan tak de “light”, ku beeta’al yéetel u bak’el kaax tu jeel u bak’el k’éek’en.
Tun Batune’ tu ya’alaje’ “kéen k’uchuk pixano’obe’ ku k’a’amalo’ob yéetel jejeláas janalo’ob, je’el bix kaax, chukwa yéetel gáayetáa, yaan xan tu’ux ku ts’a’abal ch’ujuk waaj, ba’ale’ ma’ xan leti’e’ paan de muertóo ku ya’alalo’, lelo’ túumben ba’al xan”, tu tsikbaltaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
