Pike’ (Triatoma infestans) juntúul ik’el jach k’a’anan ti’al yantal kéet kuxtal yóok’ol kaab, chéen ba’axe’ sajbentsil ti’al wíinik, tumen ku tsa’aysik u k’oja’anil chaagas.
Cristóbal Carrión, máax jo’olbesik pláanetario Sayab tu méek’tankaajil Playa del Carmen, tu ya’alaj pike’ -je’el bix tuláakal u ch’i’ibal le ik’ela’- yaan u chowak ni’ (óoli’ je’ex u ti’al éelefante) ti’al u tséentikubáaj. Tu ya’alaj xane’, ma’ tuláakal ik’elo’ob sajbe’entsil ti’al wíinik, tumen yaane’ mix tech u náats’al ti’.
Suuk u kajtalo’ob tu’ux umeedóo yéetel k’áax xane’ uts tu yich ti’al u yantal, ba’ale’ beyxan ku ta’akikubáajo’ob tu’ux yaan che’ob wa sojol.
En español: Chinche besucona, insecto peligroso para los humanos
Ya’abach juntéenake’ kéen náats’ak ti’ wíinike’ ku kaxtik u chi’, u ni’ wa u yich tumen ku ku yu’ubik u book diooxidóo de káarbono; ku yu’uba’al u chi’ibal kéen u jup u ni’ob ti’al u ts’u’uts’iko’ob k’i’ik’el.
U chi’ibale’ ma’ yaji’, kex je’el u xáantal tak 15 minutóos táan u jaantik u k’i’ik’el máak, ts’o’okole’ mix táan u yu’ubal.
“U talamile’ ku taal timen pike’ ku ta’, ts’o’okole’ ichil u ta’e’ yaan trypanosoma cruzi, k’aak’as ba’al je’el u yokol tu k’i’ik’el máak kéen chi’ibanak pik, yéetel tumen kéen ts’o’okok wíinike’ ku la’achtik”, tu ya’alaj Cristóbal Carrión.
Tu tsolaj u k’oja’anil chagase’ ku tsa’ayal tumen le mejen k’aasil ba’alo’obo’ ku k’uchul tak tu k’i’ik’el máak, ts’o’okole’ ku multik tak tu muuskulosil u puksi’ik’al wíinik, tu choochel, tu koolon, yéetel tak tu puksi’ik’al, beyxan tu’ux ku meyajta’al u yo’och máak, le beetik ku lúubsik u muuk’ máax ti’ tsaayal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
