Lalaj ja’abe’, tu yóoxp’éel u lu’umilo’ob u petenil Yucatáne’ ku kíimil maanal 3 mil 500 máako’ob tumen tsaayal ti’ob diaabetíis, jump’éel k’oja’anil ts’o’ok u jach chíikpajal leti’ kíinsik máak te’e baantao’.
Ichil xookilo’ob beeta’an tumen u mola’ayil Inegie’, tu ja’abil 2021, yanchaj ichil Kaanpech, Quintana Roo yéetel Yucatán kex 3 mil 590 máak kíim yóok’lal diaabetíis; tu ja’abil 2020e’ yanchaj 3 mil 511 u túulal yéetel 2019e’, 4 mil 233.
Beey túuno’, tumen táan u yila’al táan u piimtal ich kaaj le k’oja’anila’, tu ja’abil 2006e’ u mola’ayil ONUe’ tu jets’aj u k’iinil Día Mundial de la Diabetes, ku máan lalaj 14 ti’ noviembre, ti’al beyo’ u páayt’anta’al noj lu’umo’ob ti’al u ts’aatáanto’ob ba’al yóok’lal le k’oja’anila’.
Kex tumen u yóoxp’éel lu’umilo’ob ti’ u petenil Yucatáne’ ma’ tu píitmáan u taasail máak ku kíimil ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’, láayli’ u yila’al yaan ya’abach máak ku kíimil yóok’lal ja’ab man ja’ab. Tu péetlu’umil Kaanpeche’, ku kíimil 9.7 máak ichil lalaj 10 mil kajnáalo’ob; tu lu’umil Yucatáne’, u taasaile’ k’ucha’an 6.3 máak ichil lalaj 10 mil kajnáalo’ob yéetel Quintana Rooe’ 5.9.
En español: Más de 3 mil 500 personas mueren al año por diabetes en la península de Yucatán
ONUe’ u ya’almaje’, je’el máakalmáak u jejeláasil diabeetíis ka yanak ti’ máake’, ku beetik loobilaj ti’ u toj óolal wíinik, le beetike’ ku p’atik ich sajbe’entsil u kuxtal máak. Ba’ale’, ku k’a’ajsik xane’ talamil ku taal tu paache’ ku béeytal u kaláanta’al ma’ili’ k’aschajak ba’al; unaj u yutsil janal máak, beyxan u kaláantik beyka’aj u aalil máak yéetel ma’ u seen ts’u’uts’a’al chamal.
Diaabetíise’ ku loobiltik máak tumen ku jach ya’abkunsik glokoosáa tu wíinkilal wíinik, tumen paankrease’ ma’ táan u beetik u yantal insulinaa k’a’abéet ti’ máak. “insulinaae’ óoli’ beey leti’ máax k’alik wa je’ik joolnaj ti’al ka okok glukosáa. Ba’ale’, yaan k’iine’ le je’ela’ ma’ táan u meyaj tu beel”, tu tsolaj
Sergio Alberto Mendoza Álvarez, u jka’ansajil Facultad de Medicina, ti’ u noj najil xook UNAM.
Yóok’lal túun le je’ela’, u mola’ayil Organización Mundial de la Salud ku ya’alik xane’, jach k’a’anan u xak’altik máak ba’al tu wíinkilal yéetel tu toj óolal ti’al u séeb ilik wa tsaayal ti’ le k’oja’anila’, tumen beyo’ ma’ táan u talamtal ba’al.
Unaj xan u jaantik máak ba’ax unaj, u péeksik mantats’ u wíinkilal yéetel u ch’éenel u ts’u’uts’al chamal; beyxan u xak’altik máak u liipidosil máak ku yantal ich k’i’ik’el, yéetel je’el ba’axak ka u chíikbees yaan ba’al jela’an tu riñoon máak.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
