de

del

Óoxt’o’ol paach áak

Juntúul ba’alche’ ku kanik kuxtal je’el tu’uxak
Foto: La mancha en movimiento

Áak óoxt’o’ol paache’ jets’a’an u sientifikoil k’aaba’ beey Staurotypus triporcatus, yéetel suuk u yila’al tu Petenil Yucatán. Juntúul ba’alche’ jatsa’an ichil le ku k’aba’tiko’ob quelonio, yéetel leti’e’ ku kanik kuxtal óoli’ je’el tu’uxake’. 

Itzel Trujano, máax jo’olbesik Comité Estatal de Protección, Conservación y Manejo de la Tortuga Marina tu lu’umil Quintana Roo, tu tsikbaltaj sajbe’entsil wíinik ti’al le ba’alche’a’ tumen ku yokol tu’ux kaja’an.

 

En español: Tortuga de tres lomos, una especie adaptable

 

Áak óoxp’éel u paache’, k’ajóolta’an beey guao, kaja’an tu’ux yaan ja’, ba’ale’ le ma’ ch’óoch’o’; uts tu yich u yantal ti’ áak’alo’ob wa tu’ux ku búulul; ma’alob u yu’ubik u yantal ich luuk’. Ku jaantik muuch yéetel kay. 

Yaan ku yila’al tu noojol u péetlu’umil Veracruz  yéetel k’ucha’an tak Caribe, tuláakal tu’ux yaan u Petenil Yucatán yéetel tu xamanil Chiapas.

“Je’ex u ya’alik u k’aaba’o’, ti’ le chan áaka’ ku jóok’ol óoxt’o’ol wa p’o’ot tu sóol paach, ba’ale’ le je’ela’ ku yila’al ti’ le ts’o’ok u chan xuultalo’obo’”, tu tsikbaltaj Itzel Trujano. 

Uláak’ ba’ale’, u k’ab yéetel u yooke’ ma’ de aaletasi’, je’el bix le ku yantal ti’ le uláak’ áako’ob ku yantal ich ja’; mina’an xan u yook beey éelefantée, je’el bix u ti’al le ku yantalo’ob ti’ lu’um. Tu yooke’ yaan u yíich’ak’ yéetel yaan u yoot’el nutsik u yaal u k’ab, ti’al u béeytal u xíimbal ich ja’, yéetel ku béeytal u xíimbal ti’ lu’um xan.

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan