U meyajilo’ob ku beeta’al ti’ mejen kaajo’ob ti’al u k’a’amal ajxíinximbalo’obe’ najmal u chíimpoltik ba’ax suuka’an u beeta’al te’e maaya kaajo’obo’, tu’ux xan ka chíimpolta’ak ba’ax u k’áat kaaj; ba’ale’ u ya’abile’ le ba’ax yaan u yil yéetel u k’áaxo’ob wa ba’ax u tu’al, je’el bix xan ti’al u náats’al máak te’e kaajo’obo’ chéen ba’axe’ tu’ux ma’ tu ch’a’abal u ba’alumbáaj ti’al u jóok’sa’al taak’in tu k’aaba’ob, tumen le je’ela’ ku yúuchul kéen ch’a’abak u k’áaxo’ob wa u ts’ono’oto’ob, beey a’alab tumen u jxak’al xookil Universidad Autónoma de Yucatán (UADY), Samuel Jouault.
Ichil jayp’éel ba’alo’ob ku páajtal u xo’okol tu áanalte’il Atlas de Turismo 2015, tu ts’áaj k’ajóolbile’, tu petenil Yucatáne’ yaan ka’ach 153 u p’éel bix u yantal u múuch’kabilo’ob kaaj wa múuch’o’ob ti’al u beeta’al u jejeláasil meyajo’ob te’elo’, ba’ale’ chéen u 25 por siientoil ti’ leti’obe’ ku beetiko’ob ba’ax jets’a’an ti’al u yutsil náajalta’an taak’in, tu’ux ka chíimpolta’ak kaaj; le je’ela’ ku ye’esike’ jach leti’e’ meyajo’ob ku beeta’al te’e kaajo’obo’ béeykunsik u yantal náajal beya’.
En español: Necesario, turismo comunitario que priorice respeto a la cultura maya: Investigador
Beey chíikpaj ichil u xaak’alil Cuando uno somos varios: rostros y voces del turismo comunitario de la península de Yucatán -múul meyajta’an tumen Claudia Novelo Alpuche, Ana García de Fuentes, Tlacaelel Rivera-Núñez-; te’elo’ ku ya’alale’ “turiismo ku beeta’al tumen kaajo’obe’ ku táakbesik meyajo’ob beeta’an tumen máaxo’ob yano’ob te’e k’áaxo’ob tu’ux ku yantal wu’ulabo’ob”.
U 78 por siientoil ti’ le 153 u p’éel múuch’o’obo’, jeets’el u meyajo’ob beey sociedad cooperativa; ti’ le je’elo’obo’ 13 por siientoe’ éejidal mola’ayo’ob; 6 por siientoe’ yaanal k’aaba’ ku k’a’abéetkunsiko’ob ti’al u múuch’ulo’ob meyaj yéetel u 3 por siientoe’ ku meyajo’ob ba’ale’ mina’an u reejistroil de formal.
Ichil u meyajil turismo ku beeta’al walkila’, jxak’al xooke’ tu ya’alaje’, yaan talamilo’ob yaan ba’al u yil yéetel u yantal u luk’ul máak tu kaajal beyxan óotsilil, tumen le je’elo’ ku beetik u k’a’amal áantaj ku ts’a’abale’ beey jach chéen leti’ u beelil u yantal náajal, ts’o’okole’ ku beetik xan u ko’onol lu’um, je’el bix xan u ko’onol miatsil.
Tu tsikbaltaje’ le je’ela’ suuka’an u yúuchul te’e ts’ono’oto’bo’, tu’ux xan ku to’okol k’áaxo’ob yéetel ku jach kona’al u ba’alumbáaj kaaj ti’al u yantal taak’in; tu ya’alaje’ ma’ juntakáalili’ u meyaj jump’éel múuch’ jets’a’an u meyaj ti’al u yutsil kaaj, tumen tak nook’ ku búukinta’ale’, ku ye’esik bix yanik le k’áaxo’: máaxo’ob takik chéen jump’éel nook’ yéetel u k’aaba’ múuch’il tu’ux táakano’ob wa u k’aaba’ ts’ono’ote’ ojéela’an ti’al kaaj, ba’ale’ wa mana’an k’áaxe’ suuka’an u búukinta’al teerno wa uláak’ nooko’ob ti’al bin u ye’esa’al u chíikulal maaya kaaj, ba’ale’ u jaajile’ ma’ le ku beetiko’obi’.
U kona’al miatsile’ yéetel u ba’alumbáaje’ jach chíika’an u beeta’al, tu ya’alaj, tumen ti’ “séeremoniase’” ku jach k’exbesiko’ob ba’ax suuka’an u beeta’al te’e kaajo’obo’; ku chíikbesa’al tak “maaya ajk’atuno’ob”, máako’ob bona’an u yich yéetel yaan k’iine’, ti’ kajnáalo’obe’ jach táaj u p’íit u bo’ota’al u meyajo’ob. Le je’ela’ ojéela’an tumen beey chíikpaj tu xaak’alil La privatización de los cenotes en el traspaís yucateco de Cancún-Riviera Maya. Te’e ts’íibo’ ku xo’okol, tu ja’abil 2018e’ te’e kúuchilo’obo’ k’uch 47 mil 69 ajxíinximbalo’ob, yéetel "ti’ turoperadores beyxan guiias de turismoe’ p’áat u 25 por siientoil taak’in ook yóok’lal komisioono’ob".
Beey túuno’, u kona’al miatsile’ chíika’an xan kéen beeta’ak le ku ya’alal beey “limpias”, tumen ku beeta’al beey e’esajil, tumen u beeta’al ba’al beya’ ku p’atik paachil jach bix suuka’an u beeta’al ba’al te’e kaajo’obo’, yéetel ku k’a’alal joolnaj ti’ kajnáalo’ob, tu tsolaj.
Beyxan, le xaak’al je’elo’ ku ye’esik xan ba’axo’ob talamilo’ob ku taal kéen kona’ak lu’um; je’el bix ucha’an yéetel múuch’kabilo’ob je’el bix Zaaz Koolen Ha, máaxo’ob ts’o’ok u k’amiko’ob kex 5 miyoonesil pesos tu jo’oloj kex lajunp’éel ja’abo’ob -yóok’lal nu’ukbesajo’ob ku beeta’al tumen jala’ach-, j-éempresaaryo Francisco Faller tu ts’áaj kex 160 miyonesilpesos ti’al u béeytal u je’ebel u paarkeil “éekolojikóoil” Tsukan, a naats’ ti’ u kaajil Yokdzonot.
Ichil u xaak’alil Cuando uno somos varios ku xoka’ale’ “mola’aye’ k’ajóolta’an beey empresa social, jela’an u meyaj ti’ jump’éel mola’ay jatsa’an beey capital privado, ts’o’okole’ ku cha’ak u múul úuchul meyaj ti’al u yutsil kaaj ku táakpajal te’e meyajo’obo’".
Yóok’lal le ba’alo’oba’, Samuel Jouaulte’ ku ya’alike’ jach k’a’abéet u jelbesa’al bix u meyajta’al turiismóo, ti’al u páaktal u beel meyaj ku taal u beeta’al tumen kaajo’ob ti’al u k’a’amal ajxíinximbal máako’ob, tu’ux yaan kaajo’ob tu nooyil meyaj yéetel ku ye’esik máaxo’obi’.
Ti’al u béeytale’ k’a’abéet u chíikbesa’al kaajo’ob, u jeel tukulta’al bix u meyajta’al u meyajil turiismo te’e kaajo’obo’, tumen leti’ob u yojelo’ob bix u beeta’al le meyajo’oba’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
