U sientifikoil k’aaba’e’ Potos flavus, k’ajóolta’an xan beey kinkajú, u peekil k’áaxperro de monte, cuchumbí, mico león, cuchicuchi wa huasa. U ch’i’ibale’ ti’ u ch’a’amaj ti’ prociónidos baatsil, tu’ux u láak’mukbáaj yéetel k’ulu’ beyxan chi’ik.
Suuka’an u yila’al t’ k’áax, tu lu’umil Méxicoe’ ku yantal tu baantail Chiapas (naats’ Chajul, tu’ux yaan u xuul u k’áaxil Reserva de la Biosfera Montes Azules), je’el bix xan Guerrero, Oaxaca, Tabasco, Veracruz yéetel Yucatán.
En español: Martuchas,tímidos parientes de los coatíes
Ma’ tu yila’al Quintana Roo yéetel Kaanpech, kex tumen naats’ yaniko’ob, le beetke’ ma’ unaj u chu’ukulo’ob ti’al u biinsalo’ob táanxel tu’ux, tumen je’el u k’askúunta’al kuxtal tu’ux suuk u yantalo’ob.
Chichan ba’alche’, ku p’isik ichil 40 tak 60 sentiimetróos, yéetel ku tséentikubáaj ti’ u ki’il uláak’ ba’alche’ob. Ku jaantik mejen ik’elo’ob, je’ob, yéetel muucho’ob, ba’ale’ beyxan ku jaantik u yich che’ob. Ku aaltalo’ob ichil 1.4 tak 4.6 kilos. Je’el u k’uchul kuxtal tak 25 ja’abo’ob. U wíinkilale’ mu’uk’a’an, yéetel kóom u yook, ts’o’okole’ piim u tso’otsel u pool yéetel babaykij. Wóolis u poolo’ob yéetel nuuktak u yicho’ob. U ni’e’ kóom yéetel u xikine mejentak. U neje’ chowak beyxan u yaak’.
U bin u ch’éejelo’obe’ ku yúuchul tumen ku seen ch’a’akal che’ob yéetel ku k’askúunta’al k’áax. Beyxan ku jaanta’al tumen i’ yéetel báalamo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
