Kex yaan ka’ap’éel k’áaxo’ob tu’ux ku ch’a’abal u jejeláasil ba’al ku jóok’sa’al te’e lu’umo’ ti’al u ko’onole’ yéetel ts’a’aban ti’ jump’éel mueeyée ti’al u béeytal u túuxtik yéetel jóok’s u kon sáaskab tuunich tak Estados Unidose’, ichil u kúuchil Sactun (k’ajóolta’an ka’ach beey Calicae’) yaan jump’éel úuchben kaaji’, ba’ale’ mina’an u bejil u yokol kaaj ti’al u cha’antej.
Ichil jump’éel xíimbalil beeta’ab tu kúuchil le mola’ayo’, tu jo’okajil Playa del Carmene’, ku béeytal u yila’ale’ k’ala’an tumen Procuraduría de Protección al Medio Ambiente (Profepa), ba’ale’ ajkanan máako’ob ts’a’aban meyaje’ táan u kaláantiko’ob kúuchil, le beetik ma’ tu béeytal u yokol máak ti’al u cha’ant le úuchben kaajo’.
En español: Calica alberga zona arqueológica; no hay acceso al público
Chéen bix je’el u páajtal u xíimbalta’ale’, k’a’abéet u yáax k’áata’al jump’éel ju’un ti’ Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH), tu’ux k’a’abéet u ts’a’abal u k’aaba’ máaxo’ob taak u yokolo’obi’; leti’ob túune’ unaj u k’uchulo’ob tak tu kaasetail u kaláanta’al le kúuchilo’, ti’ yaan tu tojil u mueeyeil Punta Venado, ti’al beyo’, yéetel ju’un ts’a’aban tumen INAH yéetel jump’éel íidentifikaasyone’ u cha’abal u yokol máak.
Kéen ila’ak máaxo’ob kun okole’, ku máansa’alo’ob túun yéetel u meyajnáalilo’ob Sactun, ti’al u xíimbalkúunsa’al máak te’e úuchben kaajo’. Ku béeytal u cha’anta’al le jejeláas kúuchilo’ob bak’pachta’an tumen k’áax.
Ichil ba’ax ku chíikpajal tu kúuchil Internet INAHe’, úuchben kaaje’ k’ajóolta’an yéetel u k’aaba’ le mola’ayo’, Calica (Calizas Industriales del Carmen), ba’ale’ k’exa’ab u k’aaba’ mola’aye’ ka’aj p’áat beey Sactun, “le je’elo’ u woojilo’ob u k’aaba’ le mola’ayo’, tu’ux méek’tanta’an le úuchben kaajo’”.
“Ichil u k’áaxil le mola’ayo’ yaan jejeláas kúuchilo’ob, tu’ux ku jach chíikpajal Grupo P de Xcaret, k’ajóolta’an xan beey Rancho Ina, tumen ti’ yanchaj jump’éel kajtalil k’ajóolta’ab xan beey Punta Venado, ts’o’okole’ le je’elo’ beey u k’aaba’o’ yóok’lal tu’ux k’áaxil yaan”, beey u xo’okol ti’ ba’ax ts’a’aban tu kúuchil INAH ti’ Internet.
Ku ya’alal xane’, úuchben kaaje’ ma’ je’eba’an ti’al u xíimbalta’al tumen kaaji’, ts’o’okole’ chéen ku béeytal u yokol máak wa ku yokol tu joolnajil Calica, yéetel ti’al u béeytale’ k’a’abéet u yáax t’aan máak tu kúuchil Centro INAH Quintana Roo, le beetike’ ku béeytal u t’aan máak tu teelefonoil (983) 837 24 11.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan