Úuchik u táakbesa’al u k’áaxilo’ob Balam Kiin yéetel Balam Ku, yano’ob tu méek’tankaajil Calakmul ichil Reserva de la Biosfera de Calakmul, táan u je’ets’ele’ ti’ béeytal u ch’a’ak utsil iik’ le kóontineneteo’ yéetel ma’ xaan wa ti’ kun p’áatal tu paach Amazonas, beey jts’a’ab k’ajóoltbil ti’ tse’ek beeta’ab, le lunes máanika’, tumen u jala’achil México, Andrés Manuel López Obrador, yéetel tumen u xjala’achil Kaanpech, Layda Sansores San Román, ka’aj tsikbalnajo’ob yóok’lal Tren Maya; beyxan tu ch’a’achibtajo’ob u k’a’ananil u kaláanta’al yóok’ol kaab, yéetel u táakmuk’ta’al meyajo’ob ti’al u náajalta’al taak’in tu nojol-lak’inil México.
Ts’o’okili’ u yantal u yóol u jala’achil México le ja’ab máaniko’, ti’al u nojochkíinsa’al u k’áaxil Reserva de la Biosfera, úuchik u ma’anal le ka’ap’éel éejido’obo’, tumen beey jts’a’ab k’ajóoltbil tumen calakmulil jo’olpóop Luis Alvarado Moo, ts’o’okole’ walkila’, yéetel u k’áaxil Rey Jaguar -Balam Kiin- yéetel Templo del Jaguar -Balam Ku- jets’a’ab tumen AMLO yéetel Sansores San Románe’ u mu’uk’ankúunsa’al u k’áaxil le baantaila’.
En español: La Reserva de la Biosfera de Calakmul será el segundo pulmón más grande del continente
Ts’o’okole’, kex ma’ ch’a’achibta’ab ti’ le tse’ekilo’, ojéela’an kéen ts’o’oksa’ak u meyajta’al Reserva de la Biosfera, yaan u beeta’al Parque Nacional, tu’ux yaan u ts’a’abal u jeel ba’alo’ob ti’al u kaláanta’al le k’áaxo’.
Xjala’ach Layda Sansores San Románe’ tu ya’alaj óol chi’ichnak yóok’lal bix táan u kaláanta’al jaytúul ba’alche’ob, je’el bix soots’o’ob, yéetel le ba’ax yaan Calakmul k’ajóolta’an beey Cráter de Murciélagos. San Románe’ tu ya’alaje’ “yaan k kaláantik soots’o’ob, ba’ale’ najmal xan kts’aatáantik jump’éel ti’ le óotsil kaajo’ob yaan te’e péetlu’uma’”.
Tu tsikbaltaje’, tu jo’oloj 30 ja’abo’obe’, ma’ yanak ka’ach mix máak óotik u ts’áak taak’in ti’al u meyajta’al u noojol-lak’inil México, ba’ale’ tu’ux xan ka táanilkunsa’ak u kaláanta’al yóok’ol kaab, u loolilo’ob yéetel u ba’alche’ilo’ob Kaanpech, tumen le je’ela’ ma’ jump’éel ba’al najmal u chi’ichnakkúunsik aktibistaob, u jaajile’ unaj u táakpajalo’ob ti’al u beeta’al uláak’ meyajo’ob.
Beey túuno’, ma’ táan u tukulta’al u k’éexel u k’iinil u káajal u meyaj Tren Maya. Le beetike’, u jala’achil México, Andrés Manuel López Obradore’, tu ya’alaje’ láayli’ u alab óoltik u káajal u meyaj ti’al u ts’o’okbal le ja’ab yaniko’ona’, tumen úuchik u máan u xíimbalt le meyajo’ob táan u beeta’al yóok’lale’, tu yilaje’ jach u ch’a’amaj bej yéetel je’el u ts’o’okol je’el bix tukulta’ano’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
