Kéen jo’op’ok u máane’ ku sáasilkúunsik k’áax wa u bejilo’ob kaaj. Yaan ku yila’al tu k’áaxil Área de Protección de Flora y Fauna “Laguna de Términos”. Ku ya’alae’ tomoxchi’ u yila’al, le beetik yaan kajnáalo’obe’ ku sajaktalo’ob kéen u yilo’ob x-asukéejil.
Le chan ba’aleche’a’ ti’ kaja’an tu baantail Laguna de Términos, ts’o’okole’ u wíinkilale’ jach je’ex u ti’al xna’ats’une’. Ku léembal, je’ex kóokay, le beetik yaan k’i’ine’ ku xa’ak’pajal makal´maaki’, ba’ale’ u jela’anile’, tumen le x-asukéejile’ ma’ tu jojopáankil u sáasil.
En español: Cucayo, insecto que alumbra las noches y considerado de mal augurio
U sientifikoil k’aaba’e’ Pyrophorus Noctilucus, u jeeneroile’ leti’e’ k’ajóolta’an beey coleópteros polífagos yéetel u ch’a’amaj u ch’i’ibal ti’ Elateride fáamilia. Yaan kex 37 u jejeláasil. Tak walkila’ yaan ya’abach tu’ux láayli’ u beeta’al xaak’al tu yóok’lal, ti’al u yojéelta’al bix u sáasilkúunsajo’ob kex ma’ jach ya’ab u yooxolilo’obi’.
“U wíinkilale’ túuts’. Ku p’isik ichil óoxp’éel tak jo’op’éel sentiimetróo, yéetel júul booxtako’ob. U tseeme’ túulis yanik, ts’o’okole’ wa ka k’uchuk walk’ajale’ je’el u tsa’ayal u sutubáaj tuka’atéen tu séebanil”, tu tsolaj jbioologóo Martín Nuñez Polanco, máax u jach ojel ba’alo’ob yóok’lal u ba’alche’ilo’ob Laguna de Términos.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
